Ko ‘te aitanga pepeke’ ko ngā momo ngārara me ētahi atu mea he rite ētahi āhuatanga; arā, e whā, neke atu rānei ngā waewae; ka tūturi, ko ētahi ka māwhiti; ko ētahi o te aitanga pepeke ko te waeroa, te pūrerehua, te pēpepe, te pūngāwerewere, te namu.
Ko ngā ingoa o tēnā o tēnā o te aitanga pepeke ka whakaatu i ō rātou āhua:
Ka whai wāhi te aitanga pepeke ki ngā kōrero mō te orokohanga o te ao, mō ngā rīriri i waenganui i a Tāne (atua o te ngahere) me Whiro (atua o te pō).
Tērā tētahi kōrero a ngā iwi o Te Wairarapa; ka tohe a Whiro ki a Tāne kia riro mai ngā kete whatukura kei te toi o ngā rangi. Ka whakahau e Whiro āna tini, ngā namu poto, ngā naonao, ngā rō, ngā peketua, ngā pepe-te-nuinui, ngā pekepeke haratua (he ngārara pekepeke ka puta i te mei Haratua), ētahi manu, ētahi pekapeka, kia poke i a Tāne. Hauwarea atu. Ka karanga a Tāne ki ngā hau kia haere mai ka purere te aitanga pepeke.
Ka riro mai i a Tāne ngā kete o te wānanga, ka heke iho ki te Rangi-te-wanawana. I reira ka tūtaki ki a Whiro me āna tini, a pekepeke-matarūwai, a pekepeke-haurutua, a pekepeke-harakuku, a pekepeke-matanui.
Ka toa ko Tāne. Whāia, nāna te tini o ngā tamariki a Whiro i kāhaki ki te whenua - te waeroa, te namu poto, te naonao, te wētā, te pepe, te rango, te kōwhitiwhiti. Ka taiepatia e Tāne te aitanga pepeke ki te wao nui noho ai.
Ko Antares te ingoa Pākehā mō te whetū rā a Rehua. Ka puta a Rehua i te rangi, ko te tohu o te raumati. Waihoki, i tōna putanga, ka puta ko ngā pepeke o te raumati, pērā i te kēkerewai me te tūtaeruru; kīia ai ēnei, ko ngā manu o te raumati.
Nāwai ā, ka tipu te riri i waenganui i a Tāne me Tangaroa te atua o te moana. Hei uri nō Tangaroa ngā mokomoko me ngā tini ika. I te ākinga a ngā hau a Tāwhirimātea i te wai nui, ka noho ngā ika ki te moana, engari anō ngā mokomoko, ka oma ki te whenua noho ai. Hei utu, kaikainga haeretia ai te whenua e ngā moana nui a Tangaroa, ka ngaro te ngahere, tae atu ki te tini o ngā manu me ngā ngārara. Ka hinga te nui o te rākau. Tērā ētahi o ngā uri a Tāne i mau i roto i ngā rākau ka hinga – te tātaka me te pepe. Ka hūtia ēnei e Tangaroa, ka hoatu hei kai mā te tini o ngā ika. Hei utu, ka whakaae a Tāne kia tāraia e te tangata he waka, he matau, he tao, hei aha, hei hopu i ngā tini a Tangaroa.
E rua ngā pūrākau mō te ngārara me ngā waka o ngā tūpuna. Ko te kōrero tuatahi mō te tiaki i te taiao, ko te kōrero tuarua mō te taenga tuatahitanga o te aitanga pepeke ki Aotearoa.
Karangatia ai ngā ngārara, ngā manu, ngā tūrehu, ko te tini o Hakuturi. Ko tā rātou mahi he whai utu mō ngā tūkinotanga ki te ngahere.
Tērā te kōrero mō te tangata rā a Rātā, ka haere pokanoa ki te ngahere ki te tua rākau hei tārai waka. Ka kotia e ia te pū, ka tapahia ngā peka. Ka mutu tērā ka hoki a Rātā ki te kāinga mō te pō. I tana haerenga, ka puta te tini o Hakuturi me tā rātou whakatakariri i ngā mahi pokanoa a Rātā. Waihoki, ka tahuri rātou ki te whakatū anō i taua rākau, ki te hono anō i ngā peka me ngā maramara. E rua ngā topenga a Rātā, e rua ngā wā ka tū anō te rākau rā, i te mahi a te tini o Hakuturi.
Nāwai ā, ka huna a Rātā, ka kite i te tini o Hakuturi kua puta ki te whakatū anō i te rākau. Ka whiu a Rātā i tana kupu kanga mō tā rātou whakapōrearea i āna mahi. Ka whakahoki te iwi rā, ‘Rātā ware, nō hea tō mana te tuatua i a Tāne? Kāore i te tika ō mahi.’ Ka pōuri a Rata. Heoi, ka whakaae te tini o Hakuturi mā rātou e tārai he waka mōna. Nā ngā pūngāwerewere te tauihu me te taurapa o te waka i whakanikoniko ki te whakairo.
Ka nui ngā pūrākau a ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa e whakamārama ana ko ēhea ngā whanonga tika o te tangata. Ka whakatairangatia te nui o te whanaungatanga me te wao nui a Tāne. I kōrerotia te wāhi ki ngā karakia, tae atu ki te aronga ki te taha wairua i mua i ngā mahi katoa i te taiao.
Tērā te kōrero e mea ana nā Manaia te namu me te waeroa i mau ki Aotearoa mā runga i tōna waka, hei aha, hei ngaungau, hei whakamangeo i te tangata, hei utu hoki mō tana kore karangatia ki tētahi hākari a ngā iwi. Ka tukuna e ia te namu me te waeroa ki Pēwhairangi, kātahi ka marara ki ngā tōpito o te whenua.
E ai ki tētahi kōrero a te iwi o Ngāti Porou, nā Wheketoro mā te aitanga pepeke i kawe ki Aotearoa mai Te Moananui-a-Kiwa, mā runga i te waka Māngārara. Ko ngā pepeke o runga ko te weri, te whē, ko ētahi atu hunga ngaoki, tae atu ki ētahi mokomoko, pērā i te tuatara, me te teretere, me te tuatara. Ka ū a Māngārara ki Whanga-o-keno i Te Tai Rāwhiti. I mua i te ahunga o Wheketoro ki uta, ka mahue e ia te nuinga o te aitanga pepeke ki Whanga-o-keno ‘kei riro i te ringa hao a te tangata’. 1
Kei tēnā iwi, kei tēnā iwi ngā kōrero me ngā whakapapa ka whakamārama i te takenga o te aitanga pepeke.
Kei a Ngāti Awa e mau ana ngā whakapapa mō te kūmara, tae atu ki ngā whē ka kai i te kūmara. Hei tauira, ko Whānui te matua ā-rangi o te kūmara. Hei teina a Rongomāui māna. Nō tētahi rangi, ka tāhae e Rongomāui he kōpura kūmara, ka mauria iho ki te whenua hei oranga mā te tangata. Nā tana whakatakariri ka tonoa e Whānui a Anuhe rātou ko Toronū, ko Moko ki te whai utu mō taua tāhaetanga. Mai anō i tērā wā kainga ai e ēnei weriweri ngā rau o te kūmara.
E ai ki a Ngāti Kahungunu ka moe a Hinepeke i a Tūteahuru, te mokopuna a Tāne Mahuta. Tini ā rāua tamariki – he pepeke, he mokomoko – ka noho ki runga i te whenua, ki te puku o te whenua, ki ngā wāhi kōhatuhatu, ki roto hoki i te wai.
Ko tētahi o ō rāua uri ko Pepetuna (Aenetus virescens), arā, he pirinoa ka kai i te pūriri. He rere ahiahi, rere pō te pepetuna; nā whai anō ka whakapaetia te pepetuna he karere nō te ao wairua, he wairua rānei o tētahi tipuna kua hoki mai ki te tāpae kōrero ki ōna uri. He kaitā te pepetuna, e 15 henimita te hōrapa o ōna parirau kawakawa.
I tū mai te ingoa pepetuna nā te whakamahia hei mōunu mō te tuna. Ko te whakapae a ētahi, he pānga anō te kupu nei ki ngā tuna ka kai i te pepetuna i ngā pō marangai i te wā o te heke ki te moana, atu i te marama o Hepetema ki te Hānuere. Koinei te kaupeka o te tau ka ruia e te pepetuna āna hua ki te papa o te wao i mua o te mate wawetanga.
Ka pao te hua kia puta te mokoroa ki te kakati i ngā rākau pērā i te pūriri me te tītoki. Ka kai te mokoroa i te pia o te rākau, nāwai ā, kua tīmata te pirau haere o taua rākau – nō konei te kōrero rā ‘he iti mokoroa e hinga pūriri’. He whakamaumahara tēnei i te tangata, ahakoa te iti o tētahi mea, ā tōna wā ka nui tōna awe.
Ko Haumia te atua o te aruhe. Heoi, e ai ki a Ngāi Tūhoe ko Haumia hoki te tipuna o ētahi o te aitanga pepeke. Inarā, nā Haumia ko te mōnehu, nāna ko waeroa, ko namu, ko rōtāne, ko wai atu.
Noho ai ēnei ngārara ki roto i te rarauhe. Otirā, hei oranga i te ngau o te waeroa me te namu, ka miria e te tangata te tarawai o te rarauhe ki tōna kiri.
He kōrero tuku iho mō te ngau kino o ēnei o te aitanga pepeke. Ko Namuiria te tipuna o ngā namu katoa. Nā Tūmatauenga a Namuiria i patu, nāna hoki te hau o Tū i tāhae. Hei utu, ka whakaekea te tangata e ngā iwi o Waeroa me Namupoto. Ka kōrero a Waeroa kia tatari mō te pō kōkiri ai te tangata, kei kitea, kei patua tōna rahi i te awatea. Ka whakahoki a Namu, ‘Me pakanga i te awatea. Ahakoa tini mātou ka mate, kia ahatia. Ko te mea nui kia rere te toto. Ki te tatari koe mō te pō whakaeke ai, kei te kā tonu ngā ahi; ka mate koe i te auahi’.
Nō te pūaotanga o te ao ka whakatika ake ngā tini namu. Hauwarea. Ka pakipakia, ka mate te tini namu i a Tūmatauenga. Ka mātaki a Waeroa i te parekura namu, ka taka te whakaaro, he pai atu te tatari kia pō, kia pai ai te waiata ki te taringa tonu o te tangata. Ki te mate, kia ahatia. Ka whakautu a Namupoto, ‘Kia ahatia ki te mate au? Ko te mea nui kia rere ōna toto. Mā ngā uri o Mahuika anake taku riri e tāmi. Kātahi ahau ka rere, tāua tahi!’ Koinei te take ka ngau te namu i te awatea, ka ngau te waeroa i te pō. 1
Miller, David. ‘The insect people of the Maori.’ Journal of the Polynesian Society 61 (1952): 1–61.
Pond, Wendy. ‘Parameters of Oceanic Science.’ Science of Pacific Island peoples: fauna, flora, food & medicine, nā John Morrison mā i ētita. Putanga III. Suva: Institute of Pacific Studies, 1994.
Te Pēhi (Best, Elsdon). Tuhoe: the children of the mist. Wellington: The Board of Maori Ethnological Research, Te Rōpū Poronihiana, 1925.
Thornton, Agathe. The birth of the universe – Te whānautanga o te ao tukupū: Māori oral cosmogony from the Wairarapa. Auckland: Reed, 2004.
Whatahoro, H. T., te whakapākehātanga nā Te Mete (S. Percy Smith). The lore of the whare-wānanga. Wāhanga 1, Kauwae-runga. Facsim. ed. Christchurch: Kiwi, c. 1998.