He korero whakarapopoto
Rongomaiwahine
Ko Rongomaiwahine te tipuna o te iwi o Te Māhia. I moe rāua ko te kaiwhakairo a Tamatakutai, engari nā te kaha pīrangi o Kahungunu ki a ia, ka kakai ia ki te whakamate i a Tamatakutai kia riro a Rongomaiwahine ki a ia. I te wāhi whawhati ai ngā tai kei waho ake o Te Māhia, ka toremi a Tamatakutai. Ka moe a Rongomaiwahine i a Kahungunu, te tipuna o Ngāti Kahungunu. Tokorima ā rāua tamariki.
Ngā rawa me te whakamahi i te whenua
I mua i te taenga mai o te Pākehā, i whai oranga a Ngāti Rongomaiwahine i ngā kai o te whenua me te moana. Kikī ana ngā wai i ngā kai pēnei i te mātaitai, te karengo, te tuna, te īnanga. I ngā tekau tau o 1830 me 1840, tū ana he teihana patu tohorā ki Te Māhia. I te katinga o ngā teihana patu tohorā ka puta tonu a Ngāti Rongomaiwahine ki te patu tohorā. He nui ngā rawa me ngā rākau ki uta. I tēnei wā, kei te pāmu hipi, kau ki Te Māhia. Kua whakatūria Te Kaitiaki o Te Whānau o Rongomaiwahine hei tiaki i ngā rawa o te rohe hei painga mō ōna uri.
Ngā wāhi nui
Kei Te Māhia ētahi wāhi nui i roto i ngā kōrero o ngā iwi. Ko tētahi o ngā wāhi tino tapu o te takiwā ko tētahi puke e rite ana tōna āhua anuanu ki te tohorā; kei te uru o te kūrae tētahi hiwi, a Taupiri, ko te hau ka pupuhi mā tētahi kōhao kei tōna tihi e rite ana ki te tangi o te tohorā. Ko ētahi anō wāhi o te kūrae nei e nui ana te kōrero, pūrākau, pēnei i te kōrero mō Te Wai Whakaata a Tūtāmure, te hōpua whakaata i kite ai a Tūtāmure i tōna ake āhua me tana whakaae ehara, ko tana teina te mea o rāua e tika ana kia moe i a Tauheikurī, te tamāhine a Rongomaiwahine.
Tatū ki te tau 2013 neke atu i te 4,000 ngā uri o Ngāti Rongomaiwahine.