I te taunga mai o te Pākehā ka tau anō ōna hākinakina. I roto i te ao Pākehā, ka haere ngātahi te hākinakina i tō rātou taha huri noa. Ka ngana rātou ki te whakawai i te Māori ki ngā hākinakina o Uropi. Ka whai tonu te Māori, engari ka whakauru anō tōna ahurea anō ki ngā hākinakina. I hāngai te aro ki te kēmu whutupōro nei, ā, kāore i tino ngākaunui ki ētahi atu o ōna hākinakina pērā i te kirikiti.
Ka rere katoa te Māori ki te whakatū tīma ā-iwi, ki te whakahaere i ngā whakataetae ā-iwi, me te whakatakoto papa tēnehi ki runga tonu i te marae. I whakaurua ngā whakataetae hākinakina ki ngā hui ā-tau.
E ai ki te niupepa Times o Rānana i te tau 1888: ‘he tohu tēnei nā ngā pūkenga whakataiwhenua i āhei ai te iwi manene ki te whakatō i te aroha mō ngā tākaro nei ki waenganui tonu i te tangata whenua … Ki hea haere ai te Ingarihi, hari anō ai ia i āna patu pōro me ngā poupiro whutupōro.‘1
E kitea ana i ngā kōrero i te takiwā tōmua o 1800 ka tākaro tonu te Māori i te kirikiti. I te tau 1832 ka tuhia e Henry Williams ngā āhuatanga o tētahi kēmu kirikiti i tū ki Paihia, arā, he Māori, he Pākehā hoki ngā tāhae i tākaro tahi. I te tau 1835 ka kite a Charles Darwin i ētahi Māori e purei kirikiti ana ki Waimate, waihoki ki te Tai Tokerau hoki. E ai ki ngā kōrero a Reiri Ann Martin i te tau 1848 mō te waihangatanga o te kura Māori o Hato Hoani: ‘He whīra anō mō te tākaro kirikiti (e ōrite ana te tohunga o ngā tāhae Māori me ngā tāhae Pākehā ki te tākaro.’2
Ka tākaro anō te Māori ki te Pākehā. Ko te tauira ko te kēmu a te karapu kirikiti teina Māori i tau 1882, ki ngā tāhae o te karapu wheketere wūru o Kaiāpoi. I te mutunga, e 94 piro ki te kapa Māori, e 35 ki te kapa Pākehā. Kotahi te kaitākaro, arā ko J. Uru (ko John Hopere Wharewiti Uru) ka whiwhi i te 39 piro, he tokomaha ake i te tōpūtanga o ngā kaute o te hoariri.
Ka pakanga anō ngā tīma Māori ki a rātou anō. I te tau 1898 ka tākaro a Raetihi ki a Pipiriki. Ko Pipiriki i nanao tuatahi ki te patu, ā, e 46 te hua. I muri mai ka 85 ngā piro ki a Raetihi. I te wāhanga tuarua ka kake a Pipiriki ki te 55 piro mō ngā wīkiti e toru. Muri tata tonu iho ka whakakorea te kēmu i te āwhā me te whatitiri. Ka whakatauria mā Pipiriki te wikitōria, nā te ruarua noa iho o ngā wiki rātou e whakangungu ana.
Ka eke tonu ētahi Māori ki ngā kapa kirikiti porowini, pērā i a John Grey Taiaroa te kaihahau mō te kapa o Te Matau-a-Māui i ngā tau o 1890; me John Hopere Wharewiti Uru (nō Ngāi Tahu) te kaiepa rere o Waitaha i ngā tau o 1890 hoki.
Heoi, ehara te kirikiti i te kēmu e muia ana e te Māori. Ahakoa ka ngana a Te Aute ki te poipoi i te kēmu, ko te raruraru kē he hararei ngā taitama i te wāhanga tākaro kirikiti o te tau.
Kua aua atu te wā te Maori e whai wāhi ana ki te mekemeke. I te tau 1883 ka tūmātakitahi a Herbert Slade o Ngāpuhi ki te toa o Amerika a John L. Sullivan ki te Māra Tapawhā o Madison ki te Āporo Nui. I mua tonu i te marea 130,000 te rahi, ka pūkai ia i te rauna tuatoru.
E ai ki ngā tuhinga ko te kaitākaro whutupōro Māori tuatahi o te ao ko Wirihana. Ākuanei ko Wirihana Puna tonu tēnei tangata, arā, he rūtene nā te kaingārahu, nā Meiha Te Keepa Te Rangihiwinui. I uru ia ki tētahi kēmu ki Aramoho, i Whanganui i te tau 1872.
Nā Joe Warbrick i whakatū te tīma Māori o te tau 1888. He Māori anake ngā kaitākaro, engari nā te mimiti haere o te puna tangata tokorima ngā Pākehā i whakaaetia ki te tīma. Tokorima ngā tungāne o te whānau Warbrick (nō Ngāti Rangitihi) i te tīma, tae atu ki te kaitākaro rongonui ki a Tāmati Rangiwāhia Ellison. Nā Ellison i maka te rarauhe hiriwa ki runga i te kahu pango. Nāwai ā, ka noho tēnei hei tohu whakahirahira mō te motu. Koia hoki te kāpene o te tīma tuatahi o Aotearoa. I te tau 1902 ka tuhi ia i tāna pukapuka, The art of rugby football.
15 marama te tīma Māori e tākaro ana ki Aotearoa, Ahitereiria me Peretānia. Tōpū katoa 108 ngā kēmu i tākaro ai rātou. Kātahi anō he tīma o Aotearoa ka haere tawhiti ake i Ahitereiria. Ko tēnei te haerenga whutupōro roa rawa, ā, mohoa noa nei.
I te tau 1889 ka whakatūria te Karapu Peihipōro Māori ki roto o Waiwhetū. Kei ngā rārangi o ngā mema me ngā kaiwhakahaere ka kitea ngā ingoa whānau rongonui o Te Āti Awa: ko te perehitini o te karapu ko Ēnoka Te Taitea, ko tōna tuarua ko Pero Te One. Ko T. M. Tāniora Love te kāpene, ko Utiku Love te kaitiaki pūtea.
I te tekau tau 1890 tokorua ngā kaipeke pou i eke ki te karamatamata o te ao kaipara. Ā, he ōrite tō rāua toa ki ērā o te tuakoi raki o te ao. Ka mutu i te tau 1897 ka whiwhi a Hōri Eruera i te taitara Australasian, ā, i te tau 1899 ka whiwhi a Jimmy Te Paa i te taitara.
I te tau 1901 ka puta tētahi pūrongo i roto i te niupepa reo Māori, i He Kupu Whakamārama, e pā ana ki te angitu o ngā kaitākaro paurau i te Tai Rāwhiti. Ka tirohia hoki ngā hākinakina e kaingākautia ana e te Māori: ‘He tino rikarika te Māori ki ngā tākaro kaipara pērā i te tauomaoma, te pekepeke, te whutupōro, te tēnehi me te hahaupōro.’1
I ētahi wā i whakatūria ai ngā tīma Māori nā te noho momotu o te Māori i ngā hapori Pākehā. He wā anō ka whakatūria he tīma Māori nā te kore e whakaaetia kia tākaro ki ngā tīma Pākehā. Hei tauira, i te tīmatanga o te rautau 1900 ka whakaaetia te Māori kia uru ki ngā whakataetae pahikara i te Ika-a-Māui, engari ki Te Waipounamu, me tauoma ki tētahi whakataetae wehe kē. Arā anō ngā tīma Māori i haere ki tāwāhi, he tākaro, he hakahaka hoki te mahi.
He torutoru anō ngā Māori ka tākaro kirikiti mō ngā porowini. I tākaro a Wiri Aurunui Baker mō Te Whanganui-a-Tara. I waenganui i te tau 1911 me te tau 1929 e 1,835 ōna piro, me te tau toharite o te 31.63. I tākaro ia mō Aotearoa ki a Niu Taute Wera. I tākaro anō tōna taina a George mō Te Whanganui-a-Tara i te tekau tau 1920. I te tau 1923 ka whakatūria te karapu kirikiti Māori ki Te Whanganui-a-Tara.
He pātata te Māori ki te hahaupōro. I te tau 1903 ka toa a Kurupō Tāreha o Ngāti Kahungunu i te Whakataetae o Aotearoa mō te hahaupōro. Nō te tau 1932 ka tū te Rōpū Hahaupōro Māori o Aotearoa, ā, ko Tāreha te kairangi. I te tau 1958 ka toa a Walter Godfrey ki te tonamana ā-motu. E 16 noa iho tōna pakeke i taua wā. I te tau o muri mai kāore ia i haere i te taha o te kapa o Aotearoa ki ngā Whakataetae o Peretānia i tū ki Āwherika ki te Tonga. Ko te take kīhai ia i haere ko ngā ture kaikiri tonu o taua motu i tērā wā. I te tau 1967 ka tuarua rāua ko Bob Charles (he kaitākaro nō Aotearoa) ki ngā kaitākaro Amerikana a Jack Nicklaus rāua ko Arnold Palmer i te Ipu Hahaupōro o te Ao.
I te hui i tū ki Te Aute i te tau 1900, ka tīmata haere te tākaro tēnehi a te Māori, ahakoa he tākaro tērā nō ngā tāngata whai rawa o te iwi Pākehā. He nui ngā marae ka hanga papa tēnehi i runga tonu i ngā marae, ā, ka tūtū haere ngā whakataetae marae. I te tau 1926 ka whakatūria te Rōpū Tēnehi Māori o Aotearoa. Ko ōna kairangi ko Āpirana Ngata rātou ko Taiporutu Mitchell, ko Pei Te Hurinui Jones.
He tākuta, he kaimātai momo tangata hoki a Te Rangi Hīroa. Heoi i te tau 1900 me te tau 1903, koia te toa peke roa o Aotearoa.
Ka whai hiranga tonu te whutupōro ki te Māori i roto i te rautau 1900. I te tau 1910 kātahi anō he tīma Māori whai mana ka haere ki Ahitereiria. I te tau 1919 ka tīmata ngā tākaro i waenganui i a Awherika ki te Tonga me Aotearoa. Nā ngā ture kaikiri o tērā motu, e rua ngā mema o te tīma o ngā taua o Aotearoa kīhai i whakaaetia kia tākaro ki Awherika ki te Tonga – arā, ko Ranji Wilson (nō te taha uru o Inia) rāua ko Parekura Tureia (nō Ngāti Porou). I te tau 1928 ka whakakorea a George Nēpia mai i te tīma Ō Pango i haere ki Awherika ki te Tonga.
He nui te Māori i huri atu i te whutupōro ki te rīki – i taua wā he kēmu koreutu te whutupōro, engari he kēmu ngaio kē te rīki. I te tau 1908 ka haere te tīma rīki Māori ki Ahitereiria. I muri mai i te tau 1909 ka haere anō rātou ki Ahitereiria, ā, i te tau 1910 ka tae ratou ki Peretānia. I taua tau ka tū te kēmu i waenganui i te tīma Māori me Peretānia.
Ka momoho tonu te tū a te Māori ki te tākaro hahaupōro. I te tau 1992 ka toa te tīma o Aotearoa i te Ipu Eisenhower. Tokorua ngā Māori o te kapa, ko Phil Tataurangi rāua ko Michael Campbell. I roto i te taumāhekeheke takitahi, ka tuatahi a Tataurangi, ā, ka tuarua a Campbell. I te tau 2005 ka toa a Campbell i te whakataetae US Open.
Ko Frances Taumata (ko Pere tōna ingoa whānau) o Te Aitanga-a-Māhaki me Rongowhakaata te toa wahine o te motu i te tau 1970, ā, he kanohi ia nō Aotearoa. I te tau 2012 ka whiwhi a Kate Chadwick i te tohu toa mō te wāhanga wāhine o te Whakataetae Hauhaupōro Māori. I ngā tau o 2000, ko Leanne Baker tētahi o ngā kaitākaro tēnehi wāhine toa o Aotearoa.
Kia tae rā anō ki te tau 1990 kātahi ka uru tētahi Māori ki te kapa kirikiti o te motu, arā, ko Adam Parore o Ngāpuhi. Mai i taua wā he nui ngā Māori kua takaro mō Aotearoa, pērā i a Shane Bond o Ngāi Tahu. I te tau 2001 ka tākaro te tīma Māori ki ngā kapa o ngā moutere o Te Moananui-a-Kiwa. Ko ētahi toa o taua tīma ko Peter McGlashan o Ngāti Porou me te taitāhae 16 ōna tau, a Jesse Ryder.
Ko Maia Lewis te kāpene o Ngā Rarauhe Mā i te tekau tau 1990 me te tekau tau 2000. .
I te tau 2006 ka whakanuia te huritau 80 o te Rōpū Tēnehi Māori o Aotearoa. Ko te mātanga, me te kaimahi kāwanatanga ō mua, ko Tāmati Reedy te kaumātua o te rōpū. Ko ētahi kaitākaro rongonui ko Ruia Morrison o Te Arawa me Ngāti Tūwharetoa. I tākaro ia i ngā tekau tau o 1950 me 1960. E whakaarotia ana e te tini koia tētahi o ngā kaitākaro toa o Aotearoa. He kaitākaro ngaio a Kelly Evernden (nō Ngāti Porou) i ngā tekau tau o 1980 me 1990 i tākaro hoki ki Wimbledon, ki ngā Taumāhekeheke o Te Ao me te whakataetae Australian Open. Mai i waenganui i te tekau tau 1990 ka tū mai ētahi atu kaitākaro pērā i a Rewa Harriman (ko Hudson tōna ingoa whānau) o Te Whakatōhea, i a Leanne Baker o Tainui me Shelley Stephens o Ngāpuhi. I toa rātou katoa i te whakataetae tēnehi o Aotearoa. I te tau 2007 ka toa a Mose Harvey o Ngāti Porou i te whakataetae mō te Hunga Tāne neke atu i te 70 tau te pakeke. Ko ngā toa o te whakataetae tēnehi Māori i te tau 2013 ko Paige Hourigan o Ngāti Tūwharetoa mō te wāhanga o ngā wāhine, ko Kyle Butters o Te Arawa me Ngāti Tūwharetoa mō te wāhanga o ngā tāne.
Mai i te mutunga o ngā tau 1950 ka kaha te tākaro a te Māori i te netipōro. I mua atu i te tau 1970, karangatia ai tēnei tākaro ko te poitūkohu mō te hunga wāhine. I te tau 1938 ka tohua ko Margaret Matangi (nō Te Āti Awa, Taranaki me Ngāti Mutunga) te kāpene tuatahi o te motu. He kaitākaro ā-motu a Mirth Te Moananui (nō Tainui) rāua ko Rīpeka Faulkner, ka whakaingoatia ki te rangapū rongonui mō ngā kaitākaro Māori. I te tau 2012 ka whiria te kaitākaro o mua, a Waimarama Taumaunu hei kaiako mō te kapa Rarauhe Hiriwa. Ko ētahi o ngā māreikura o tōna kapa ko Te Huinga Reo Selby-Rickit rāua ko Jody Brown (ko Te Huna tōna ingoa whānau). I taua tau hoki ka whakanuia te huritau 25 o te Whakataetae Netipōro Māori o Aotearoa.
Ko Wynton Rufer te kaitākaro poiwhana rongonui o te iwi Māori. He mea whakaingoa koia hei kaitākaro o te rautau mō ngā huinga motu o Te Moananui-a-Kiwa. I tū ia hei kaitākaro ngaio ki Uropi, ā, i te tau 1982 ka tākaro ia mō ngā Ō Mā ki te whakataetae FIFA Ipu o te Ao.
I te tekau tau 1990 ka tākaro a Heremaia Ngata mō ngā Ō Mā. He tokomaha ngā kaitākaro uri Māori i tae ki te whakataetae FIFA Ipu o te Ao i te tau 2010: Ko Leo Bertos rātou ko Rory Fallon, ko Jeremy Christie, ko Winston Wiremu Reid.
Tokorima ngā mārohirohi Māori o te kapa poiwhana wāhine o Aotearoa i haere ki ngā taumāhekeheke o Te Ao: ko Amber Hearn (nō Ngāpuhi) rātou ko Kristy Hill (nō Te Arawa), ko Rebecca Smith (nō Ngāi Tahu), ko Abby Erceg (nō Ngāpuhi), ko Rebecca Rolls (nō Ngāti Porou).
Ko Pero Cameron (nō Ngāti Hine) rāua ko tōna tuahine a Jody Cameron i uru ki ngā kapa poitūkohu ā-motu. Ko Pero tonu te kāpene o ngā Pango Tāroa i tuawhā ki te whakataetae o te ao i te tau 2002. Koia hoki te kaitākaro i waho atu i te NBA i whiria ki te tīma o te whakataetae. Arā anō ngā tuāhine me ngā tēina o Pero kua tū ki ngā tīma teina o Aotearoa.
Ko ētahi atu toki Māori i te ao poitūkohu ko Paul Hēnare (nō Ngāti Kahungunu) rāua ko Paora Winitana (nō Ngāpuhi me Ngāti Kahungunu). He pīhopa hoki a Winitana nō te Hāhi Moromona, arā te Hāhi o Ihu Karaiti mō te Hunga Tapu o ngā rā o Muri Nei. He tino tata te hāhi ki te poitūkohu me te iwi Māori tonu. Ka mutu ko te Kura Hāhi Moromona i Kākaramea ki Kirikiriroa te kura i opeope i ngā tamariki Māori ki roto ki te poitūkohu. I te tau 2011 ka tū te kapa Māori ki te whakataetae mō te takiwā o Āhia me Te Moananui-a-Kiwa. I te tau 2013 ka tū tētahi tīma Māori ki te taumāhekeheke poitūkohu a ngā Tāngata Whenua o Amerika.
Kua roa te poiuka e mānawatia ana e te Māori. I te tau 2013 ko ngā toki Māori o ngā Tōkena Pango ko Ben Enoka (nō Ngāpuhi), ko Brad Rona (nō Te Āti Awa), ko Tyson Byrne (nō Ngāti Porou), ko Jarrad Martin (nō Te Āti Awa) me Nathan Nukunuku (nō Ngāti Porou).
Mai anō i te teku tau 1980 e haere ana te tātāwhāinga poipātū o Ngā Hau e Whā. Ko te tuatahi o ēnei i tū ki roto o Tainui ki Te Awamutu i te tau 1981. Ko Leilani Rorani te Māori rongonui rawa o te ao poipātū, ā, i wini i a ia te British Open i ngā tau 1999, 2000 hoki. I te Taumāhekeheke o Peretānia i te tau 2006 ka whiwhi a Shelley Kitchen i te hiriwa mō te wāhanga takirua, me te mētara rauwhero mō te wāhanga takitahi.
I ngā tau mai i te tau ruamano ka kaha kitea te Māori i roto i te Kapa Ō Pango. I te tau 2010 ka whakanuia te huritau 100 o te kapa Ō Pango Māori. Ko Piri Weepu rāua ko Hosea Gear ētahi autaia Māori i tākaro mō ngā Ō Pango ki te Ipu o te Ao i te tau 2011. Inā te tokomaha o ngā wāhine Māori o ngā Rarauhe Pango,. E toru ngā Ipu o te Ao i whiwhi ai rātou i raro i tō rātou kapene i a Farah Palmer (nō Tainui me Ngāti Maniapoto).
I te tau 2013 ka nanaiore te kapa wāhine tokowhitu ki te kāuru o te rākau, ā, ka whiwhi i te taitara toa mō ngā kapa wāhine tokowhitu o te ao.
I te tau 2010 ka whai wāhi te tīma Māori ki te whakataetae Pā Whutupōro mō ngā iwi tāngata whenua o te ao.
Ko Benji Marshall te toa whakaihuwaka i ngā tau o 2000, ā, he huhua ngā Māori o te kapa Kiwi. I te Ipu o te Ao mō te hunga wāhine ka hinga a Ahitereiria ki te kapa wāhine Māori. Nā konā ka uru ngā tīma o Aotearoa ki te whiringa toa, arā, ka tākaro te tīma Māori ki ngā Rarauhe Kiwi.
E ai ki te rangahau o ngā tau o 2007/08 ka kitea te rerekē o te uru atu a te Māori ki ngā hākinakina i ērā atu iwi o te motu. Ko ngā tākaro makau ki te tāne Māori he pā whutupōro, he waka ama, he whutupōro, he rīki. Ki ngā wāhine netipōro, he pā whutupōro, he poitūkohu.
Tata tonu ki te hauwhā (23 ōrau) o ngā wāhine tākaro hākinakina, ka tākaro netipōro. Hei whakatairite, 10 ōrau noa iho te rahi ki ngā wāhine katoa o te motu.
He tākaro makau te pā whutupōro mō te hunga wāhine Māori - 16 ōrau o ngā kaitākaro wāhine Māori ka tākaro i te hākinakina. Hei whakatairite, e 6 ōrau noa iho ngā wāhine kaitākaro katoa o te motu ka tākaro i te pā whutupōro.
He kanohi kitea hoki te wāhine Māori ki te poitūkohu. E 9 ōrau o ngā wāhine Māori ka tākaro, e 4 ōrau noa iho o ngā wāhine katoa ka tākaro poitūkohu. Nā ngā mahi o te Hāhi Moromona i waenga i te iwi Māori he huhua te whai atu o te Māori i taua kēmu rā.
E 7 ōrau o ngā kaitākaro wāhine Māori ka tākaro i te hahaupōro me te tēnehi, ā, 10 ōrau mō ngā wāhine katoa o Aotearoa. I pā tēnei āhuatanga ahakoa te toa o te Māori i ēnei tākaro e rua.
Ko te tākaro makau mō te tāne Māori ko te pā whutupōro, ara e 35 orau te rahi. 14 ōrau noa iho mō ngā tāne katoa ka purei hākinakina.
Waihoki ki ngā tāne katoa o Aotearoa, e 28 ōrau o ngā kaitākaro hākinakina Māori ka tākaro hahaupōro. He nui ngā Māori angitu i tēnei hākinakina, pērā i a Michael Campbell rāua ko Phillip Tataurangi.
Kei te takiwā o te hauwhā o te tāne kaitākaro Māori ka tākaro whutupōro. 11 ōrau o ngā kaitākaro tāne katoa o Aotearoa ka tākaro whutupōro.
17 ōrau o ngā kaitākaro tāne Māori ka tākaro rīki, ā, 4 ōrau o ngā kaitākato tāne katoa ka tākaro rīki.
17 ōrau o ngā kaitākaro tāne Māori ka tākaro i te poitūkohu, ā, he 8 ōrau noa iho ngā kaitākaro tāne katoa o Aotearoa ka tākaro poitūkohu.
Kei ngā hākinakina katoa ngā kaitākaro Māori rongonui e kitea ana.
I tākaro a Maia Lewis mō ngā Rarauhe Mā i ngā tekau tau o 1990 me 2000, ā, koia hoki te kāpene o te tīma. Ko Adam Parore te Māori tuatahi kia tākaro kirikiti mō tēnei motu, i te tau 1990. Ko ētahi atu Māori tino pai ko Darryl Tuffey, ko Shane Bond me Jesse Ryder.
He poutoko rāina a Riki Ellison (nō Ngāi Tahu) i tākaro i roto i te NFL. Koia te tangata tuatahi o Aotearoa kia uru ki taua tauwhāinga. E toru ngā Kapu Super Bowl i toa ai ia me tana tīma, ngā San Francisco 49ers. Ko David Tukatahi Dixon te Māori tuarua kia tākaro i taua kēmu mō Minnesota Vikings mai i te tau 1994 ki te tau 2004. I whai wāhi rāua tahi ki Te Whare Mātāpuna o te Ao Māori.
E whā ngā Taumāhekeheke o Te Ao i uru atu ai a Simon Wi Rutene. Ko te tuatahi i te tau 1984. I te tau 1988 koia te kaikawe haki mō Aotearoa ki ngā whakataetae i tū ki Calgary.
Ko Farah Palmer te kāpene mō te tīma whutupōro a ngā wāhine Māori. I whiwhi rātou ki te Ipu o te Ao i te tau 1998, 2002 me 2006.
Ko George Nēpia rāua ko Wayne Buck Shelford ētahi atu kaitākaro whutupōro rongonui.
Ko ētahi toa rīki Māori ko Hugh McGahan rātou ko Howie Tāmati, ko Tāwera Nīkau, ko Stacey Jones, ko Benji Marshall.
Ko Margaret Matangi rātou ko Margaret Forsyth, ko Waimārama Taumaunu ētahi māreikura rongonui o te hākinakina netipōro.
I whiwhi a Rangitāne Hoani MacDonald i te mētara koura i te wāhanga takiwhā, me te mētara hiriwa i te takiwaru ki te Whakataetae Emepaea o te tau 1930. He mema ia nō te tīma takiwaru i tuawhā ki te whakataetae Orimipia i te tau 1932. I taua whakataetae koia hoki te kaikawe i te haki o Aotearoa. I te tau 2012 ka whakaurua ia ki Te Whare Mātāpuna o Te Ao Māori.
I whiwhi te kaihoe waka a Lisa Carrington (nō Te Aitanga-a-Māhaki me Ngāti Porou) i te mētara koura i ngā whakataetae ā-ao o te tau 2011 me te tau 2013. I te tau 2012 ka wini ia i te mētara koura Taumāhekeheke o Te Ao mō te tauomaoma K-1 200. I whiwhi anō a Storm Uru (nō Ngāi Tahu) rāua ko Peter Taylor i te mētara kōura ki te whakataetae o te ao i te tau 2009. I whiwhi anō rāua i te mētara rauwhero Taumāhekeheke o Te Ao i te tau 2012.
Tērā pea ko Ruia Morrison (Te Arawa) rāua ko Kelly Evernden (nō Ngāti Porou) ngā kaitākaro Māori tino rongonui rawa o te ao tēnehi.
Ko Gina Weber tētahi o ngā kaitākaro rongonui mō ngā Tōkena Mā, arā, te kapa wāhine poiuka o te motu. He kaiwhiu hoki a Robert Chubb Tangaroa nō ngā Tōkena Pango, arā, te tīma poiuka tāne ā-motu.
Ko Pero Cameron te kāpene o te tīma o Aotearoa mai i te tau 2000 ki te tau 2010. Ko tō rātou eke ki te tūranga tuawhā o te whakataetae o te ao i te tau 2002 pea te rongo hautoa o tēnei tīma.
Ko Leilani Rorani te toa o mua o te ao mō te poipātū, ā, e rua ōna toanga i te British Open.
12 ngā taitara ā-motu i toa ai a Millie Khan (nō Ngāti Rangitihi). I whiwhi ia i te mētara hiriwa me te mētara rauwhero i te Whakataetae o Peretānia.
I whiria ko Wynton Rufer te kaitākaro toa o te rautau mō te takiwā o Te Moananui-a-Kiwa.
Ko Jai Taurima tētahi o ngā kaipara Māori kia angitu i roto i tēnei tākaro. I te tau 2000 ka whiwhi ia i te mētara hiriwa mō te peke roa ki te whakataetae Orimipia.
Ko Earl Parariki Haupāroa Nīkora (nō Ngāti Maniapoto me Tainui) te kaimekemeke toa o te tekau tau 1960. I whawhai ia mō te taitara o te Emepaea o Peretānia mō te wehenga tauwaenga (middleweight). I pupuri anō ia i ngā taitara wehenga tauwaenga, me te taitara wehenga māmā o Aotearoa, tae atu ki te taitara wehenga tauwaenga o te takiwā o Ahitereiria me Aotearoa. I te tau 2004 ka whiwhi a Shane Cameron (nō Rongomaiwahine) i te taitara wehenga taumaha i mua i tōna takahi i te huarahi ngaio.
Mulholland, Malcolm. Beneath the Māori moon: an illustrated history of Māori rugby. Te Whanganui-a-Tara: Huia, 2009.
Coffey, John, and Bernie Wood. 100 years: Māori Rugby League, 1908–2008. Te Whanganui-a-Tara: Huia, 2008.
Aotearoa Māori Tennis Association. A history of Māori tennis: he hītori o te tēnehi Māori. Tāmaki-makaurau: Aotearoa Māori Tennis Association, 2006.