Kōrero: Ngā tuakiri hōu

Whārangi 3. Te aranga hōu o te Māori

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Nō te paunga rā anō o te rautau 1900 ka whanaketia te taha mātauranga o te Māori ā, ka whakatairangatia te Tiriti o Waitangi me ētahi atu kaupapa hapori. Ko te aranga hou hoki tērā o ngā tuakiri Māori. Ina hoki rā i te tau 1992, ka whakaingoahoutia te Tari Māori ko Te Puni Kōkiri. He āhuatanga whakamana tēnei i te Māori kia tapa i ngā whakahaerenga e whai wāhi ana ki a rātou, ka mutu kia whai ingoa Māori anō hoki ngā tari kāwanatanga.

Ngā kaimautohe Māori

Hāunga anō te noho tōpū o te Māori ki ngā wāhi pōhara tāone, ka ara tonu ētahi huarahi hou ki ēnei wāhi. I ngā tekau tau o te 1960 me te 1970 ka kite te Māori ki ngā mautohe mana tangata o te hunga mangumangu i Amerika, me ngā mautohe whakahē i te pakanga ki Whitinamu. Arā anō ngā mautohe ki te whakahētanga o ngā kaitākaro Māori ki te tākaro ki Awherika ki te Tonga. Ko ērā atu mautohe nui ko te Hīkoi Whenua Māori i te tau 1875, ko te noho whenua ki te papa hahaupōro o Whangaroa me Takaparawha i te tau 1978. Nō taua tau anō ka pakaru mai te riri i te āraitanga o te rōpū o He Taua i ngā mahi whakaiti a ngā tauira Pākehā i te haka. Whāia rawa ka tū te Rā o Waitangi ki Pēwhairangi me ōna porotēhi katoa.

Ka rongo whānuitia te hunga mautohe o te Māori. Ka mutu ko tērā hunga rangatahi Māori i ārahi i ngā mautohe o ngā tekau tau mai o te 1960 ki te 1980 ka kīia ko te reanga rangatiratanga, arā, he kupu i ahu mai anō i te Tiriti o Waitangi.

Mana wahine

Ko ngā wāhine toa Māori tērā ko Whina Cooper rātou ko Eva Rickard, ko Ripeka Evans, ko Donna Awatere ērā i arataki i ngā mautohe. Whai atu i a rātou ko ngā rangatira pērā i a Georgina Te Heuheu (te rōia wahine Māori tuatahi) rātou ko Whetū Tirikātene-Sullivan (te wahine Māori tuatahi kia tū hei minita matua o te kāwanatanga), ko Ngāpare Hopa (te wahine Māori tuatahi kia whiwhi tohu kairangi).

Mai i tērā ka tīmata te tāia anō o ngā moko kauae ki te hunga wahine Māori, ā, ko ētahi karangatanga mō tēnei hunga ko te ‘moko kauae’, ko te ‘wahine mau moko’, ko te ‘kuia mau moko’ rānei. Hei whakanui I te mahi o ngā wāhine rangatira, ā, hei whakarewa I ō rātou tūranga rangatira o mua. E ai ki ētahi Māori kore moko, ko te moko he tuhituhi kōkau.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Rawiri Taonui, 'Ngā tuakiri hōu - Te aranga hōu o te Māori', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-tuakiri-hou/page-3 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Rawiri Taonui, i tāngia i te 5 May 2011, updated 1 Jun 2017