Kōrero: Ngā poropiti

Whārangi 4. Te Whiti me Tohu – Parihaka

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Whiti rāua ko Tohu

He poropiti rongonui a Te Whiti-o-Rongomai rāua ko Tohu Kākahi nō Taranaki. He whanaunga rāua, ā, he teina tuakana ā rāua wahine. I te tau 1862 ka whakaora a Te Whiti i ngā tāngata pāhīhī me ngā kaimahi waka i te taupokinga o te waka Lord Worsley; e whā tau i muri mai ka whakaarahia e rāua te marae o te rangimārie ki Parihaka (ko Repanga kē i mua) i runga anō i te whakaae a Te Ua. Ka hāngai te ingoa hōu ki ngā mōteatea a te iwi.

I ngā rangi 17 (nō muri ko te 18) o ia marama ka hui te hapori kia kōrero i ngā oati a te karaipiture me ngā whenua raupatu o roto o Taranaki. Ko Te Whiti he kākāwahanui, ā, nāna i totohe te mana o te ture Pākehā e tāmi nei i te Māori. I te tīmatanga ka tauwhitiwhiti rāua tahi i ngā whakahaere o Parihaka he ono marama ka whiti; nāwai rā nā ngā taupatu moni, ka wāhiruatia te marae, ko tētahi ki tāna, ko tētahi ki tāna. I te ngahuru tau 1870 ko Parihaka te kāinga Māori nunui rawa o te motu.

Te rūri me te parau

I te tau 1878, ka tīmata te rūri a te kāwanatanga i ngā whenua raupatu kei te taha tonga o Taranaki mō Tauiwi. Ā nō te marama o Mei o te tau 1879, ka whakahau a Tohu i ngā tāne o Parihaka kia kokoraho anō i ērā papatipu mā te parau i te whenua. I te mauhereheretanga, ka whakakīia anō ō rātou tūranga e ētahi atu nō Pātea, Whanganui me Waikato te nuinga. Ka kī ake a Te Whiti, ‘The settlement to be by Europeans and Maories, the Maories on their reserves and the Europeans on the remainder but the Maories being owners of the soil to receive “takoha” [tribute] from the Europeans' (Mā te Pākehā me te Māori te whenua e tatū, ko ngā Māori ki ō rātou whakawhenatanga, ko ngā Pākehā ki ngā toenga whenua. Heoi anō, nō ngā Māori te whenua, nā reira me takoha ngā Pākehā ki ngā Māori).1 Ko tāna ko Parihaka te Iharaira hou mō te Māori, ka whai hoki ia i te tino rangatiratanga i raro i te Tiriti o Waitangi.

Te pāhuatanga o Parihaka

Nā te kaha tautoko o ngā iwi Māori mō Parihaka, i te 5 o ngā rā o Noema i te tau 1881 ka pāhuatia Parihaka e ngā hōia a te kāwanatanga. Ka panaia ngā rāwaho (1,600 e ai ki ētahi) ā ka turakina ngā whare. Ka mauherehia a Te Whiti rātou ko Tohu ko tētahi anō poropiti o Taranaki a Tītokowaru mō te ono marama i a rātou e tatari ana kia whakawāngia. Engari ka whiua atu e te kaiwhakawā o te Kōti Matua te whakapae hara whakapā i runga i a Tītokowaru.

I te kitenga a te kāwanatanga kāore pea e tutuki ngā kēhi whakawā, ka whakature houtia e rātou te mauhere roa o Te Whiti me Tohu. Ka tonoa rāua ki Te Waipounamu mō ngā tau e rua. Ka mutu ka hoki atu rāua kia hanga hōutia Parihaka hei marae hōu mō te hapori.

I te tau 1886 ka mauheretia anō a Te Whiti. I te tau 1887 ka hoki atu anō ia, engari nō te tau 1891 kua pau rawa ana moni. He ahakoa tērā me ngā kōhetehete i waenganui i te tokorua nei, ka tū tonu te kāinga o Parihaka hei marae totohe i ngā ture Pākehā, ā, tae noa ki tō rāua matenga i te tau 1907. E tohu ana te raukura te awe toroa mau ake i te iwi rā i te rangimārie; e kīia ana he tohu tēnei nā te Wairua Tapu i poua ki Parihaka.

Kupu tāpiri
  1. R. S. Thomson ki Lieut-Colonel J. M. Roberts, 1 Paenga-whāwhā 1880, Le 1 1879/3 (ii), wh. 76, Te Rua Mahara o te Kāwanatanga, Te Whanganui-a-Tara. Back
Me pēnei te tohu i te whārangi:

Judith Binney, 'Ngā poropiti - Te Whiti me Tohu – Parihaka', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-poropiti/page-4 (accessed 19 April 2024)

He kōrero nā Judith Binney, i tāngia i te 5 May 2011