Ka tīmata i a Te Kooti te hāhi Ringatū
He hāhi anō i tua atu i te Pai Mārire ka hua ake i waenga i te ngahuru tau 1860. Ko te hāhi Ringatū ka tīmata i a Te Kooti Arikirangi Te Turuki ki runga o Wharekauri, i tōna mauheretanga ki reira i ngā tau 1866-68. He hāhi tū tonu te Ringatū me ōna peka ingoa rerekē e whitu. Ko te ingoa rēhita o tēnei whakapono ko te Hāhi Ringatū.
He tohu nā te Atua
I te marama o Noema i te tau 1865 ka hopukina a Te Kooti mō te mahi pūrahorua ki Waerenga-a-hika, he pā kei waho mai o Tūranga. Heoi ka tukuna ia i te kore kitea o te hē. I te marama o Mei i te tau 1866 ka hopu pokanoatia anō a Te Kooti, ā, ka mauheretia ki Wharekauri me te kore whakawātanga nāna i tono. I te marama o Pepuere i te tau 1867, ka heke ia i te mate kohi. Ka tuhi a Te Kooti i roto i tōna maramataka mō te kōrerotanga a te Atua ki a ia kia ako ai ia i tōna iwi. Nō te 18 o Hune o taua tau, ka whakaatu ia i te tohu o te Atua: arā he ahi hikahika kāre i wera tōna ringa.
Te putanga i te koraha
Nāwai ka ārahi a Te Kooti i ngā mauhere 300 te tokomaha ki te ora i te marama o Hūrae i te tau 1868. I whakaekengia te waka kawe utanga o te Rifleman, ā, ka riro kātahi ka kotahi atu ki Whareongaonga, he whanga iti kei te tai whakarunga o Tūranga. Nā tō rātou hokinga ora mai, ka tū ngā ringa matau ki te Atua mō āna manaakitanga – nō tēnei tohu te ingoa o te hāhi. I te whaitanga a ngā hoia i a Te Kooti me te whakarau, ka pūpūtia te whakapono. I whakaahua a Te Kooti i tōna whakapono mō te mautohe me te haere roa; nō muri mai ka hurihia anō e ia ki te rongopai.
Te whanaketanga o te whakapono
I te whaitanga mai i Te Urewera i te tau 1872, ka noho a Te Kooti ki raro i te taumarutanga o te kīngi Māori tuarua a Tāwhiao me Rewi Maniapoto ki te Rohe Pōtae. I tana noho ki reira ka waihanga ia i te tikanga o tōna hāhi tae atu ki ōna rā tapu. Pērā i a Te Papahurihia, ka waitohu ia i ngā Hatarei hei rā hāpati rite ki ngā akoranga Hūrae. I te tau 1885 ka tohua e ia ngā tekaumārua hei rangi tapu mō ia marama. He maharatanga tēnei ki te whakaaturanga o ngā kawenata o tōna whakapono ki Wharekauri i te 12 o Mei i te tau 1868 ka tahi; i te ūnga o te whakarau ki Whareongaonga i te 12 o Hūrae o te tau 1868 ka rua; ka toru ki tōna tūtakinga ki te Minita Māori ki a Te Pareihe i te 12 o Pēpuere 1883. Ka tae atu a Te Pareihe ki te mihi ki a Te Kooti, kia kitea hoki e unu hara ana te ture hōu a te kāwanatanga i te rangi o muri mai. Arā anō ngā kōrero a ngā tekaumārua e whai pānga ana ki ngā kōrero a te karaipiture, pērā i ngā iwi tekau mā-rua o Iharaira.
I mua atu rā i ngā tau 1875-76, ka tohua e Te Kooti te tahi o Hānuere me Hūrae hei pou mō te tau hāhi. Ka whakanui te tahi o Hānuere i te Kapenga o ngā Toenga o Iharaira; ko te tahi o Hūrae he rā whakanui i te houanga o te kōanga. I te tau 1879 ka tāpirihia e ia te tahi o Hune me Tīhema, arā, ngā rangi o te huamata (kawa whakatō) me te pure (kawa hauhake). Ko ēnei Rā ngā pou e whā o te hāhi Ringatū.
Te wete hara i a Te Kooti
I te unuhanga o ōna hara e te kāwanatanga ka takahi a Te Kooti i te mata o te whenua kia tūtaki ki ōna hoa me ōna hoariri o mua, ka waiho waiata, tohutohu hoki ia ki ia wāhi. He nui āna whakatūpato ki ngā iwi kia matapopore ki ngā whenua, kei mahue ko ō rātou wharenui anake e tū ana. Ko ētahi he kupu whakaari nāna mō tōna tuarua, he tangata nui noa atu te mana i a ia, ā, māna e whakaotioti haere āna mahi Mīhaia. Ka whakatakoto a Te Kooti i ngā wero me ngā kupu whakaari hei whakaari ake i taua tangata nei. Ko tana hiahia kia kaha tonu te iwi ki ngā āhuatanga hurihuri o te wā. Ka whai kupu ia ki ana pononga me anga atu ki te Atua mō te whakahokinga mai o te whenua o Kēnana i manene ai rātou. Ko tāna whakahau, arā, kia kotahi anō huarahi hei hoehoenga, ko te ture: mā te ture anō te ture e āki. Ka mauhere pokanoatia anō a Te Kooti i a ia e hoki ana ki Tūranga. Kore rawa ia i hūnuku i tana tū; i tōna okiokinga i te tau 1893, e mahi kaitakawaenga ana ia mō Tūhoe ki te kāwanatanga.
