Kōrero: Ngā poropiti

Whārangi 2. Te Ua Haumēne – ko te Pai Mārire ko te Hauhau

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Ua Haumēne

Nō te iriiritanga o Te Ua Haumēne e te hāhi Weteriana ka tapā anō ia ko Horopāpera. I te tau 1864, ka huri tōna ingoa ki Te Haumēne (‘tāne hau’), arā, mō āna whakawhitiwhiti me te Atua he mea kawe mai i runga i ngā hau. I te tau 1862, ka tīmatahia e Te Ua te whakapono o te Pai Mārire. Kawea ai ngā kawa o te whakapono hōu ki te pou niu (‘news’), arā he pou i hangaia i ngā tira kaipuke. Kei ngā kapakapanga taura, haki hoki ngā tohutohu a te Atua e mau ana i te hau.

Te kite a Te Ua

I te tau 1862, ka oho te taonga o te matakite ki a Te Ua i te tukinga o te tima kawe mēra a Lord Worsley ki waho tonu o tōna kāinga i te uru mā-tonga o Taranaki. Nā te mea ko ia tētahi rangatira o reira i haumī atu ki Te Kīngitanga, ka whakaū ia i te raina aukati i whakawhitikia e te tima rā. Nā reira i te 5 o ngā rā o Hepetema i te tau 1862, nā runga anō i te āhuatanga ki te takerehaea, ka whakapuaki ia i ngā kōrero a Kaperiera ki a ia, me te whakamōhio ki a ia ki ngā rangi whakamutunga, i takoto kē ki te pukapuka o Te Whakakitenga. I pūmau ngā akoranga a Te Ua ki a Rura (‘ruler’), arā ki a Kaperiera, ā, ko Tama-Rura (‘son-ruler’) hoki, arā ko te Karaiti ngātahi ko te anahera tiaki (Kaperiera). Heoi i ngā wā pakanga, ko Riki tōna anahera haere; he whakarāpopototanga taua ingoa mō Te Ariki Mikaera (‘Mikaera te tino anahera’).

Ua Rongopai – te rongopai a Te Ua

Nō te tau 1863, kua tuhi a Te Ua i te Ua Rongopai, he puka mō ngā kawa me ngā karakia o te hāhi. E ora tonu nā te kape o Ua Rongopai nā Karaitiana Te Korou o Ngāti Kahungunu i tārua. Kei roto e whakamārama ana te rārangi o ngā whakahaere, ngā pūrongo hui ā ngā rangatira o te Pai Mārire ki roto o Taranaki i ngā tau o te 1864-65, tae atu ki ngā tānga pikitia o ngā pou niu i iri ai ngā kara. Nā ka mōhiotia tēnei hāhi ko te ‘Pai Mārire’ ko te ‘Hauhau’ rānei, arā ngā tino kupu e rua ka whakahuangia i te mutunga o ngā īnoi, he kupu anō hoki mō te hā ora o te atua.

Ko te Hauhau

Nā te tipu o tēnei whakapono i roto i te puehu o ngā riri i Taranaki, kei ōna anō mōteatea ētahi karanga hōia (‘Tahi, rua, toru, whā. Taihana!’). Nō te kōkiritanga o ana pononga ki roto i ngā whawhai i pupū ake i te tau 1863, he rongo whakatumatuma te ingoa nei Hauhau: ko tētahi tikanga o te kupu hauhau ko te hahau, engari arā anō ōna tikanga. Nō ngā tau waenga o te tekau tau 1860, ka whakahua te Pākehā i te ingoa Hauhau mō ngā Māori katoa i ātete.

Ngā karere o te Pai Mārire

I te tau 1865 ka torotorona e Te Ua āna karere ki te motu; e mau ana hoki ngā māhunga o ngā hōia Pākehā i haukotia ki Taranaki i te 6 o ngā rangi o Āperira i te tau 1864. Kei tētahi tira hoki e kawea haerehia ana he mauhere hōia. E ora tonu ana ināianei ngā tohutohu a Te Ua ki ērā e kawe ana i te rongopai, arā kia kaua e tūkinotia he Pākehā. Ko tāna whakahau ki te iwi Māori kia mau ki te tika ka wikitōria i ngā tauā hōia; ko ētahi kawa i puta ki te tokomaha ko te ‘ngau’ ūpoko, hei tānoa i te mana o ngā hōia. Heoi ki tā te Pākehā kite ko te harihari ūpoko he mahi ‘mohoao’ tēnei. Ko te kōhurutanga hoki tērā o Wākana ki Ōpōtiki i te Māehe o te tau 1865 i runga i te whakahau atētahi karere a Kereopa Te Rau ka nui ake ai te riri Pākehā. Ko te Pai Mārire he hāhi mō te wā o te rangimārie me te riri. Ko āna tohutohu anake ko te ora tonu o te iwi ahakoa ‘pokea’ ana te whenua; kīhai rātou i rautaki pakanga.

Pai Mārire me Tāwhiao

I te matenga o Te Ua i te tau 1866, ka manaakitia tonu te hāhi Pai Mārire ki roto i te Kīngitanga. Nō te marama o Akuhata i te tau 1864, ka iri tuaruatia e Te Ua te kīngi Māori tuarua a Matutaera ka tapaina hoki ki te ingoa o Tāwhiao. Ka kawe a Tāwhiao i ngā akoranga rongopai ki roto o Te Rohe Pōtae o Maniapoto. Nō te tau 1875 ka huaina tana hāhi ko Tariao. I te marama o Maehe 1885, ka whakatū ia i ngā poukai, arā, he haerenga e toru tau te roa a te kāhui ariki rite ki te kōrero Tiuteronomi 14: 28–29. I mua tata mai i tōna matenga i te tau 1894, ka whakahuangia he waitohu mō Tāwhiao. Kei Te Hopuhopu tēnei taonga, kei te Kauhanganui; he whakairotanga tēnei waitohu o Tāwhiao, ā, e tāiri ana te rīpeka i runga i tōna ūpoko. Kua tāpiripiria anō te angaanga pāua ki tōna rae hei tohu mō te tokowhitu a Matariki. E tohu ana ngā ingoa me ngā kara ki te ao hou, ā, he pānui anō tōna ‘Ko te mana motuhake’.

Tītokowaru

He toa, he poropiti a Rīwha Tītokowaru i whakaaweawetia e Te Ua Haumēne. I te matenga o Te Ua ka piki te mana o Tītokowaru ki roto o Taranaki. I whai wāhi atu hoki ki roto i tōna whakapono ētahi āhuatanga o te Pai Mārire, te Karaitiana me te ao Māori tawhito hoki. Ka hanga hōutia e ia he pā ko Te Ngutu-o-te-manu e 60 hoki ngā whare. I te hūnga o te riri ki te kāwanatanga i te mutunga o te tekau tau 1860 ka whakahokia mai e ia ngā tikanga o te kaitangata me te whāngai hau (ko te manawa o te hoariri hei tohu ki a Tūmatauenga). I muri i te pakanga ka tahuri ia ki te rangimārie. Ka whai kē ia i te maungarongo o ngā poropiti o Te Whiti rāua ko Tohu, ā, he wā hoki ka mauheretia ia.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Judith Binney, 'Ngā poropiti - Te Ua Haumēne – ko te Pai Mārire ko te Hauhau', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-poropiti/page-2 (accessed 18 April 2024)

He kōrero nā Judith Binney, i tāngia i te 5 May 2011