Kōrero: Ngā pakanga o Aotearoa

Whārangi 3. Ngā pakanga i Te Whanganui-a-Tara me Whanganui, ngā tau 1846 ki te tau 1848

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Kei te whakahouhia e mātou te whārangi reo Māori nei

Ture hōia ki Te Whanganui-a-Tara

Tau iho ana te Pākehā ki Te Whanganui-a-Tara ka hao tonutia ngā whenua, i tutū ai te puehu i waenga i ngā tauhou me ngā iwi o te takiwā. I i te 3 o Māehe 1846 ka pakū ngā pū ki te puni hōia o Fort Richmond i Te Awakairangi i waenganui i Te Pākehā rātou ko Ngāti Tama ko Ngāti Rangatahi. Ko te whakahaunga tērā a Kāwana Kerei i te ture hōia ki Pōneke. Ka tauī ngā Māori engari i te 2 o Āperira ka patua ngā tāngata tauhou i Te Awakairangi, a Andrew Gillespie me tana tama. I te 16 o Mei, ka whakaekea te pāmu o te whānau Boulcott, ā, e waru o ngā kaiwawao i mate.

Te whakawhānui i te ture ā-hōia

Kātahi ka hangaia ētahi puni hōia i te huarahi mai i Te Whanganui-a-Tara ki Porirua. I Paremata tū ai te whare noho mō te ope tānga a ngā Pākehā; arā, ko te 20 hōia i ahu mai i te Retimana 58 me te kaihautū a Meiha Edward Last. I te 18 Hune, i te rongonga ake kei te whakawhiti mai ngā ope taua Māori i te tūāraki, ka whakaroatia e Kerei te ture hōia ki te rohe o Whanganui. Ka tae anō ia ki Waikanae me te akiaki i a Te Āti Awa kia haukotia te ope taua e nuku whakatetonga ana. Ka whakaaetia tēnei tono āna.

Te mauhere i a Te Rauparaha

Kātahi ka tau te whakaaro a Kerei me mauhere te rangatira o Ngāti Toa a Te Rauparaha. I tino whakapono a Kerei ko Te Rauparaha te pūtake e whakaekea ana a Te Awakairangi. Ka mutu i te 23 o Hūrae 1846 ka tomokia te kāinga o Te Rauparaha ki Taupō, i Paremata, ā, ka mauheretia a Te Rauparaha me ētahi o ōna rangatira. I te taenga o te rongo ki a Te Rangihaeata mō te mauhere ka whakamātau tana pahi 50 te rahi ki te whakarauora i a Te Rauparaha engari he aha te aha.

Te mutunga o te pakanga ki Te Whanganui-a-Tara

Ko ngā makorea o Ngāti Toa rātou ko Ngāti Tama, ko Ngāti Rangatahi me ā rātou uku ka rere ki ngā hiwi o Pāuatahanui. He mea panapana haere rātou mai i Te Whanganui-a-Tara e te kotiwhero me ōna hoa Māori. Ko Te Rangihaeata me tōna iwi i momotu ki tawhiti, arā, ki te houkura o Poroutāwhao ki roto o Horowhenua.

Whanganui: ka tutū te heihei

Nā ngā hoko whenua ka tutū anō te puehu ki roto o Whanganui. I te aurakinga o te rangatira o Ngāti Hāua-te-rangi a Tōpine Te Mamaku mai i te pakanga i te pāmu Boulcott ka whakaōhiti ia ki ngā kaiahuwhenua Pākehā, kei takahia a Whanganui e ngā hōia. Engari i te Tīhema o 1846 ka pae te ope hōia ki Whanganui. I te 16 o Āperira 1847 ka pūhia te rangatira o Whanganui a Hapurona Ngārangi. I kīia ai he aitua noa tōna pupuhitanga nōna e mahi ana i runga i te kaipuke Calliope.

Te whaaekenga o te pāmu Gilfillan

Hei utu pea mō te taotūtanga o Ngārangi ka kōkiritia te pāmu o Gilfillan ki te riu o Matarawa i te Āperira o te tau 1847. Tokowhā o taua whānau ka patua. I hopukina katoatia ngā kaikōhuru, ā, ka tāronatia te katoa, hāunga anō tētahi.

He whakaeke i Whanganui

I te 19 o Mei 1847 ka whakaeke a Te Mamaku me tōna hokowhitu o te taha whakarunga o te awa o Whanganui i te tāone tonu o Whanganui. Ka murua ngā whare, ā, ka orotāhia ngā pāmu. Nō muri ka ahu mai te waka pū a te Pākehā mā te awa engari kāore i whai wāhi nui ki te riri. Kātahi ka whakamaru ngā hōia me ngā Pākehā tauhou ki roto ki te pā kaha o Rutland. Ka kaupare rātou i ngā Māori e 300 mita mai i te pā o Rutland.

Ngā ture maungārongo

I te 20 o Hūrae 1847 ka puta mai ngā Pākehā i te pā kia pakanga atu ki a Te Mamaku mā ki Kaiherau. E whakapaetia ana nā tēnei ka tauī ngā Māori. Inamata ka whai a Kāwana Kerei ki te hohou i te rongo. Nō te 21 o Pēpuere 1848 ka whakapuaki a Kerei kua whakaae tahi rāua ko Te Mamaku ki te maunga ā-rongo. 

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Danny Keenan, 'Ngā pakanga o Aotearoa - Ngā pakanga i Te Whanganui-a-Tara me Whanganui, ngā tau 1846 ki te tau 1848', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/nga-pakanga-o-aotearoa/page-3 (accessed 29 March 2024)

He kōrero nā Danny Keenan, i tāngia i te 20 Jun 2012, reviewed & revised 29 Nov 2022