Ko Ranginui me Papatūānuku
Ko ngā mātua tuatahi o te ao Māori ko Ranginui rāua ko Papatūānuku. Kei ngā kōrero mō te orokohanga, ka tauawhitia e rāua ā rāua tamariki ki roto i te pōuri kenekene. Ko te otinga ko te wehenga o ngā mātua e ā rāua tamariki – ki tā ētahi koinei te hara tuatahi.
Ko Tāne me Hineahuone
E ai ki ngā kōrero tuku iho, ka heke te tangata i te ira atua. Heoi ka whakatika ngā atua ki te rangahau i tēnei mea te ira tangata. Nā Tāne i hanga te wahine tuatahi i te one, ka puta ko Hineahuone. Ka moea e Tāne, kia rere ki waho ko Hine-tītama.
Tērā anō te kōrero mō te pūtakenga mai i a Tiki. Ki ētahi kōrero, hei tuakana, teina rānei a Tiki ki a Tāne rāua ko Tūmatauenga, ki ētahi atu kōrero, nā rāua a Tiki i hanga. I moe ia i a Marikoriko kia puta tā rāua tamāhine ko Kauataata.
Ko Taranga rāua ko Makeatūtara
I tapaina te tipua a Māui-tikitiki-a-Taranga i tōna whānau kahu mai, i tōna tākaia mai ki te tikitiki o tōna whaea a Taranga, me tōna whiunga atu ki te moana. Nā tōna koroua nā Tamanuikiterangi a Māui i whāngai. Nāwai ka tūtaki a Māui ki tōna whāea. Hāunga, tērā tōna kare ā-roto he rangahau i te nōhanga o tōna matua. Nā tōna whakamomoka i tōna whāea, ka tūtaki mai ia ki tōna matua ko Makea-tūtara.
He whakaatu tēnei kōrero i tētahi āhuatanga nui o roto i ngā kōrero, arā mō ngā tamatāne i puta atu ki te rapu i ō rātou pāpā. Ko ngā tīpuna kāore i mōhio ki ō rātou matua i te wā e tamariki ana ko Uenuku, tama a te tipuna taketake o Ngāpuhi i a Rāhiri; ko Rangiteaorere o Te Arawa; ko Tamainupō o Waikato.
Tūnga: Ruatapu me Paikea
I ō nehe rā, ka heke mai te mana rangatira o te tamaiti i ōna mātua.
I tua whakarerē, i Hawaiki, ka hopukina a Paimahutonga e Uenuku, ā, kātahi ka aitia kia rere ki waho, he tamatāne. He mea kanga a Ruatapu e Uenuku ki te kōrero tama meamea, ā, ko tōna tuakana ko Kahutiaterangi kē tōna i tūmanako ai, tā te mea, he wahine rangatira kē tōna whaea nō te iwi o Uenuku. Hei utu, ka takoto te mahere a Ruatapu, ka patua ngā tama a Uenuku. Ko Kahutiaterangi (ko Paikea rānei) anake te rerenga.
Hītori tōmua
Kei ngā tuhituhi a ngā Pākehā tauiwi tuatahi e kī ana i whakapuhingia te tamariki Māori, ā, he ao kore herenga noa tōna. Ki tā te kaihōpara tauiwi tuatahi o Wīwī a Julien Crozet, ‘ko te āhua tonu he whaea manaaki, tiaki te whaea Māori. He rite tonu te wā ka kitea rātou e tākaro ana, e romiromi ana, e ngaungau ana i te aruhe hei mānga kai ki te waha o tāna tamaiti.’1
I te tau 1844 ka tuhi te mihinare Wīwī a Jean-Simon Bernard, ‘E wātea kau ana te mahi a te tamariki; kāre rātou e patungia. Kore rawa rātou e pāngia ki te ringa, kore rawa e whakaaengia kia tukuna mā tētahi atu rātou e patu.’2 Ka tiro tītaha te ao Pākehā ki tēnei tikanga i tērā wā.
