He korero whakarapopoto
Takitini, takitahi
Nō te whānau, nō te hapū ngā mana whenua tūturu o te Māori i mua. Nō muri mai i te waitohutanga o te Tiriti o Waitangi i te tau 1840, ko te Karauna anake te kaihoko whenua Māori, ā, nā roto i a ia hokona anō ai ki tauiwi. Mai i te tau 1863 ka taea e te tangata takitahi te hoko whenua i te Māori. Ka āhei hoki te Māori kia whiwhi taitara ture mō te whenua, whai muri tonu i te whakamārama i tō take ki te Kōti Whenua Māori.
‘Te kooti tango whenua’
I te tau 1865 ka whakatūria te pūnaha kōti whenua, kia tekau anake ngā kaipupuri o tēnā wāhanga, o tēnā wāhanga. Ka huaina kētia i reira ko Te Kōti Tango Whenua. I uru anō te kōti ki te raupatuhanga o ngā whenua Māori, i muri i ngā pakanga o Aotearoa.
I te tau 1873 ka whakakorehia te ture ‘kaipupuri-10, ā, ka whakarārangihia ngā kaipupuri katoa ki te taitara.
Ngā utu ki te Māori
He nui te utu o ngā whakawākanga kōti whenua. Kia rūri rā anō te whenua kātahi ka āhei te kōti ki te tiro atu, ā, mā ngā kaipupuri e kawe ngā utu rūri. He takaroaroa hoki ētahi whakawākanga, nā reira i teitei anō ai ngā utu mō ngā haerenga me ngā noho. Ka pitihana te Māori ki te Pāremata mō ngā mahi hangareka a te kōti.
Te murunga whenua
Nō te tīmatanga o te rautau 1900 e 2 miriona heketea whenua anake kei ngā ringaringa Māori e pupuri ana (o te tōpūtanga ā-motu 27 miriona). Ka wero anō te Māori i te Paremata, ā, i mahi nui a Tā Timi Kara ki te whakamutu i ngā hoko hē. Engari ka haere tonu te hoko o te whenua.
Native ki te Māori
Mai i te tekau tau 1920 ka māharahara kē te kāwanatanga kei pōraruraru ia i te hunga Māori rawakore. Ko te huringa tērā o te kōti ki te whakawhanake i te toenga o ngā whenua Māori.
I te tau 1947 ka mōhiotia te kōti ko te Māori Land Court (i mua ko te Native Land Court). Mai i te tau 1953, ka āhei te whakahau i te Māori kia hoko i ngā wāhanga whenua kei raro iho i te 25 pauna te uara, ki te kāwanatanga.
Te Arokētanga
I te tekau tau 1970 ka piki te mana Māori, me te aro a te motu ki ngā take Māori, ā, i te tau 1993 ka whakataua ngā whāinga o te Kōti Whenua Māori he āwheo i ngā whenua Māori ki te iwi Māori, he whakatairanga hoki i tōna whakamahinga. I ngā tau mai i 2000 me whakawā katoa ngā hokohokonga whenua Māori i roto i te Kōti Whenua Māori, ā, ko te Kōti hoki te mana mō ētahi atu āhuatanga o te noho a te iwi Māori.