Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Tomoana, Hēnare

Whārangi 1: Haurongo

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Tomoana, Hēnare

?–1904

Nō Ngāti Kahungunu, nō Ngāti Te Whatuiāpiti; he kaihautū, he ngārahu taua, he kaitā nūpepa, he kaitōrangapū

I tuhia tēnei haurongo e Angela Ballara, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1993. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Ko te whakaaro i whānau a Tomoana ki Heretaunga i Te Matau-a-Māui (Hawke's Bay) i te tekau tau atu i 1820, i ngā tau tōmua kē rānei o te tekau tau atu i 1830. Ko ia te tuatoru o ngā tama a Te Rotohenga, arā, a Winipere, ā, nā tērā i whiwhi ai a ia ki tōna tūranga pūwhero. Na, ko te pāpā o Te Rotohenga ko Hāwea o Ngāti Te Whatuiāpiti, te kawa ki te mana o Heretaunga. Nāna koa te ngare nei a Ngāti Hāwea e mau nei tōna īngoa. He hapū hira tēnei nō Te Awanga (arā, ko te īngoa anō ko Te Āwangawanga-o-Te Hāwea) me Heretaunga, ā, ko te tino hapū tonu tēnei o Tomoana. Na, ko te matua o Tomoana, ko Hira Te Ota, he uri nō Tamatai rāua ko Te Rēhunga. Hei teina a Pene Te Uamairangi ki a Tomoana. Ko Karaitiana Takamoana rāua ko Te Meihana Tākihi hei tuākana ki a ia, ēngari he pāpā kē ō ēnei. He hononga anō ōna ki a Ngāti Hinetāhu nā runga mai i a Ringahora, te whaea o tana kōkā, ā, ki a Ngāti Te Rēhunga me Ngāti Hōri nā runga mai i tōna pāpā.

He iti nei ngā kōrero e mōhiotia ana mō ōna tau tōmua me tōna whakaakoranga. He maha ngā pakanga ki te pana i ngā taua e urutomo ana ki te rohe o Heretaunga i te wā o tōna itinga. I rere te tini ōna ki te punanga i Te Māhia, ā, nō muri i te tau 1838 i hoki ake ai ki Heretaunga. Tau rawa ki te tau 1852 kua huri kē ia hei Karaitiana, ā, tangohia ana ko Hēnare hei īngoa mōna i tōna iriiringa. I taua wā anō kua rua kē ōna mārenatanga. Kei te ngaro te īngoa o tana wahine tuatahi. Ko te whakaaro ko Ātaneta Rukarei tana wahine tuarua. I moea e ia i te 18 o Oketopa 1852, ēngari kāore he uri. E kī ana ngā kōrero mō tana wahine tuatoru, mō Ākenehi Pātoka, 13 ngā tamariki i whanawhanaua e ia, ēngari tokorua noa iho e ora ana i te matenga o Tomoana.

Nō te tau 1851, kua oti kē i a Tomoana rātou ko tana pāpā, ko tana taina me ōna tuākana, te haina ngā whakaaetanga ā pukapuka i te hokonga o ngā poraka o Ahuriri me Waipukurau ki te Karauna. I whai wāhi anō a Tomoana ki te hokonga o te poraka o Te Kauae-a-Māui (Cape Kidnappers) i te tau 1855. I te tau 1856, ka oke rātou ko Takamoana me ētahi atu o te kāhui rangatira ki te kati haere i ngā mahi hokohoko whenua a Te Hāpuku. I taua tau anō ka whakauru atu ia ki tētahi ope mau pū (he ope whakarite i ngā tohu rohenga) e haere tahi ana i a Kupa (G. S. Cooper), te kōmihana ā-rohe, ki ngā paenga o ngā whenua e kokorahotia ana e rātou. I ngā pakanga o 1857-‑58 i whawhai ia ki a Te Hāpuku, i Te Pakiaka, e tū tata atu rā ki Whakatū.

Nō te tekau tau atu i 1860, ahakoa te ātete a Tomoana i a Te Hāpuku, ka riro ko ia tonu i nāianei ki te rīhi, ki te hoko whenua. Kātahi te mate taumaha ko tēnei mahi āna! Ko te nuinga o taua mate i puta i āna nama e tipu haere tonu ana i ngā toa a ngā kaihokohoko Pākehā. Ko 1867 pea te tau i hokona ai e ia te poraka o Wahaparata, ā, ko te kī a te pūrongo a Kupa, ākuanei a Tomoana me ētahi atu o te kāhui rangatira ka noho pōhara i te kaha o tā rātou mahi hoko whenua.

Nō te tau 1864 kua oti kē i a Tomoana te rīhi te poraka o Heretaunga, 17,000 eka te rahi, nuku atu rānei, ki a Thomas Tanner mō ngā tau 21. E £600 te utu o te rīhi i te tīmatanga. I te tau 1867 ka rūritia taua poraka me tērā e kāpīpiti mai ana, a Tarakaihae. Ko tō muri nā Tomoana i whakahau kia rūritia. Nō muri i te putanga mai i te Kōti Whenua Māori ka whakahoungia te rīhi kore mana tuatahi rā. Nā Te Hāpuku te inoi kia wehea te poraka o Heretaunga i waenga i a Ngāti Kahungunu me Ngāti Te Rēhunga, ēngari i whakaepaepatia e Tomoana. Hei tā Tomoana he kaikokoraho a ia nō aua iwi e rua. Kotahi te kaiwhakaatu e mōhiotia ana i pai kia tukua te katoa o te poraka ki a Tomoana rāua ko Takamoana. Heoti i te mutunga ka rua ai rāua o ngā kaihoatu whenua tekau katoa i meinga mō te poraka nei. He kaingārahu nō Heretaunga, ko ō rātou kawa rānei, te nuinga o ērā atu o te hunga i riro i a rātou ngā tūnga.

Ko te hiahia o Tomoana rāua ko Takamoana kia mau tonu a Heretaunga hei whenua hautaonga mō te iwi. Ki a rāua nei, ko rāua tonu ngā kaitiaki mō ngā hapū 16 te nui, e whia rau kē nei ngā tāngata kei roto. Ahakoa rā, ko tā te ture whenua kē he waiho mana motuhake ake i ngā pānga katoa o te whenua ki te hunga tekau anake. I whakamahia e Tanner rātou ko ōna hoa mā te taumahatanga o ngā nama e pēpēhi te hunga kaihoatu whenua hei take e riro mai ai ō rātou pānga. He mataku hoki nō Tanner mā kei tātāwhāingatia rātou e ētahi atu e pīrangi ana ki te hoko i aua pānga whenua. Hei tā Tanner, ina tīmata ana te riro o ngā pānga, nā Tomoana a ia i whakahauhau ki te tango mai i ngā pānga o Tāreha Te Moananui.

I te wā e kaha haere ana te pēhia o Tomoana kia hokona ōna pānga i roto o Heretaunga, kua rere kē mai a Te Kooti Arikirangi Te Tūruki me āna apataki e 300 i Wharekauri, arā, i Rēkohu (Chatham Islands). Nō mai rā anō a Tomoana e tautāwhi ana i te kāwanatanga, ā, e whai ana tēnei i te kaupapa a Takamoana. Ko te whakaaro i whawhai ia ki te Hauhau i Ōmarunui i te tau 1866. Na, i tēnei wā ka whakauru atu a ia ki te whai i a Te Kooti. Nāna i ārahi tētahi taua o Ngāti Kahungunu ki roto i te awa o Ruakituri i Te Wairoa i Ākuhata o 1868. Ahakoa te uaua o te kauanga awa me te take kei te pūhia mai a ia, whiti atu ana ia ki rāwāhi, ka whakatauitia e ia a Te Kooti. Nō te Oketopa ka ārahina e rātou ko Tāreha me ētahi atu o te kāwai rangatira te matua o Heretaunga ki te tuki i te pā o Puketapu. Ēngari i hanepī te kōkiri. Nō muri iho i te tukinga o Te Kooti i Tūranganui-a-Rua (Poverty Bay) i Noema, ka uru atu a Tomoana ki te riri i Mākāretu, ā, nāna i āwhina ki te whakahoro i te 3 o Tīhema.

Nō te tau 1869, ka mahi a Tomoana ki te whakataritari ope māna hei whai i a Te Kooti ki roto i te takiwā o Taupō. I a ia ka tata te haere, ka tāpaetia atu te hāmene ki a ia mō āna nama e £900 te rahi. I te 9 o Hepetema, ka tukia ohoreretia te ope a Tomoana i Tauranga-Taupō, heoti, i pai tā rātou wawao i a rātou anō. I te 25 o Hepetema, nāna i ārahi āna toa ki te pei i a Te Kooti i Te Ponanga, e pātata ana ki Te Roto-a-Ira (Rotoaira). Ā, i Te Pōrere, i te 4 o Oketopa, ko ia te ngārahu o Ngāti Kahungunu i te taiaputanga i te rāihe a Te Kooti. Ahakoa i taotūria i puta a Te Kooti. Auināke i te ata ka tonoa a Tomoana me tētahi ope iti ki te whakataki i āna paparahi. E rua rawa ngā rapunga kīhai i kitea, ā, nō muri iho i tēnei ka whakahaua a Tomoana me tana matua kia hoki ki Ahuriri (Napier) nō te mea kua pau kē ā rātou rawa hei tuarā i a rātou.

Mō ana waitaua ki a Te Kooti ka whakawhiwhia a ia ki te hoari whakahōnore. I taua wā kua kōmihanahia kētia a ia hei kāpene mō ngā hōia ā-iwi (militia). Heoi, i whakakāhoretia e Ōmana (J. D. Ormond), te kaiwhakahaere o Te Matau-a-Māui, kia pūmau tonu te haere o tana utu, i runga i te takunetanga e noho pōhara ana te kāwanatanga. Kātahi rā ka tino taumaha rawa atu te nama a Tomoana. Kāore e kore nā te hoko taputapu mō āna hōia tētahi wāhanga o taua nama. Tau rawa ki te Tīhema o 1869, kua neke atu i te £3,000 tana nama. Tērā te whakapae, i whakaae a Tomoana kia hokona te poraka o Heretaunga hei whakaea i āna nama. I whakatitoa ngātahitia e Tomoana rāua ko Takamoana i whakaae rāua ki te hoko, heoti, tau rawa ki te 6 o Tīhema kua oti kē i a rāua te haina tētahi kawenata. I mahia he whakaaetanga whakamokeke kia utua he moni tāpiri pūmau ā-tau ki a Tomoana rāua ko Takamoana mō te 10 tau āmua ake nei.

Ko te 15, ko te 16 kē rānei o Tīhema o 1869, i a Takamoana i Ākarana (Auckland) e whakatau ana ki te kimi moni tuarā māna i a Te Mākarini (Donald McLean), te minita mō ngā take Māori, ka hainatia e Tomoana te whakaaetanga whakawhiti i ōna pānga. Hei tāna, i whakangaiotia a ia ki te haere kia kite i te rōia, i a Tanner. Tae atu ana, ka pupuritia, kātahi ka meinga kia hainatia. Nō ngā marama ruarua nei i muri mai ka takahia anō he whakaaetanga whakawhiti hou, ā, riro atu ana a Heretaunga. Ko te wāhanga nui o te utu i riro i a Tomoana, ēngari i pau katoa i āna nama te kai. I mau tonu ki a ia kotahi tekau o ngā pānga o te whenua tāpui o Karamu, ēngari, mō ngā tekau tau e whia kē nei i muri mai taua poraka e tautohetohetia ana.

Nō Pēpuere o 1870 ka tuku anō a Tomoana i a ia ki te rangatū atu ki a Te Kooti, ēngari ko te nuinga ōna e kore e whai i a ia me kāore e kaha haere tonu te utu i a rātou. I te pū o te tau 1870, kua tahuri a ia ki te rapu huarahi kē hei rongoā mō ngā mate e pā ana ki te whenua. Nō muri i te toronga a Tomoana ki a ia, ka tae te pūrongo a Ōmana i Ākuhata o 1870 ki a Te Mākarini, arā, he mate kei te haere. Hei tāna, ko te ngaro o te whenua te pūtake.

I te puāwaitanga o te mate nei, ka puta ko te rōpū e mōhiotia nei ko te Whakahētanga Hoko Whenua (Repudiation Movement) o Te Matau-a-Māui. Tau rawa ki Hune o 1872, ko te whakahē i ngā whakaaetanga hokonga whenua o mua atu te take e kukume ana i ngā whakaaro o te nuinga o te iwi o Heretaunga. Ki te whakaaro o Ōmana kua tata he pakanga. Heoti, kāre i riro i tāna, nō te mea kāore anō a Tomoana rāua ko Takamoana kia āta here i a rāua ki taua rōpū. I tētahi hui i Pākōwhai i Hūrae, ka ātetehia e Tomoana te tātai a Hēnare Matua kia whakakorea ngā hokonga katoa o mua, ā, ko tāna kē i whakatakoto ai, ko te hari katoa i ngā take whenua hakuhaku ki Pōneke (Wellington). Ka kī taurangi a Takamoana menā kāre e tohungia e te kāwanatanga he kōmihana ki te whakauiui i ngā pāmamaetanga ki te whenua ka whakauru atu ia ki te taha o te rōpū whakahē.

Ka tohungia he kōmihana uitanga, ēngari, tino kino te hēhē. He maha ngā kerēme kāore i rangona, ā, kāore hoki i taea te whakarongo, te whakahau rānei kia tīmataria. Ā, i whakataua e te kōmihana, i mahia ngā mōkete me te tangohanga i ngā whenua iwi i runga i te tika, ahakoa i runga i te taumaha o ngā nama a ngā kaiwhiwhi pānga. Atu i Āperira o 1873, kua tūturu mārika a Tomoana ki te kaupapa whakahē i ngā hokonga whenua. Arā a ia i tētahi hui torohū i Pakipaki. Ko ngā kaupapa nui a taua hui, ko te tukunga o tētahi pitihana tino nui e whakahau ana kia whakatūria he kōmihana hou, arā, he kōmihana he kaha kē atu te mana, ā, ko te mahi ki te turaki i te kāwanatanga. Mā Hōne Hīhana (John Sheehan), he rōia nō Ākarana, rātou e āwhina ki te whakatinana i ō rātou whakaaro.

Ko tā Tomoana āwhina tino nui ki te rōpū whakahē ko tana tīmatanga i Pākōwhai i te nūpepa Māori, i Te Wānanga. Nāna i whakaputa, ā, i ētita hoki. I puta te tānga tuatahi i te 5 o Ākuhata 1874. Ko te tikanga ka puta tonu ia wiki ā tae noa ki te Tīhema o 1878. Atu i 1875, ka noho ko Hōne Waiti (John White) te ētita. Ko ngā whakaputanga tuatahi i te reo Māori anake, ā, kei reira ngā whakamārama a Tomoana e mea ana he aha te kaupapa o te pepa. Ko te tūmanako he tohutohu i ngā kaipānui ki te āhua o ngā mahi kaipakihi a te Pākehā, ā, he whakarato i tētahi wāhi hei tūtakitakitanga mō ngā ariā Māori me tērā o te Pākehā. Mā te pepa nei e whakakotahi ngā iwi. I whiriwhiria e taua pepa ngā mahi hoko whenua me ngā rīhi, ngā mōkete, ngā whenua tāpui me ngā karāti Karauna. I puta te pānui mō Takamoana, te Mema Māori mō Te Tai Rāwhiti, ko ia anake āianei te kanohi tika o te iwi Māori. Ko ērā atu o ngā mema pāremata Māori, hei tāna, e utua kētia ana e te kāwanatanga hei tangata tonotono noa māna. Whakaatu rawatia e ia ngā kēhi whenua e tautohea nuitia ana, ā, he maha aua whenua e hāngai tonu ana ki a Tomoana.

Arā a Tomoana i te takiwā ki Waiapu e whaiwhai pōti haere ana mā Takamoana i te wā pōti mō te Whare Pāremata i te tau 1876. Ahakoa te ātete a te kāwanatanga i te tāhuna i riro i a ia, i waihotia tēnei hei tohu i te toanga o Tā Hōri Kerei (George Grey) me te Whakahētanga Hoko Whenua. I Hune o 1876, ka tū tētahi hui nui ki Pākōwhai. Nā Tomoana te take i karangatia ai, ā, ko ia anō hoki te tangata whenua. I puta i te hui tō rātou ngākau pono ki te Kuini, ēngari i puta anō te karanga kia whakakotahi ngā iwi i a rātou, kia hui ā-tau ngā ngārahu, kia whakarahitia ake te tatau o ngā mema Māori i te Whare Pāremata, ā, kia whakapaitia ake ngā ture whenua Māori. I kitea anō te whakangāwaritanga o Tomoana i āna tono, rite tonu ki āna mahi i te tau 1872. I totohe a ia kia tū tonu mai te Kōti Whenua Māori, ā, i puta i a ia te whakaaro kia whakakaha kētia ake te whakamahi i ngā wāhanga tiaki mai i ngā ture whenua Māori, me te kī anō, tērā e kore te Pāremata e whakaae ki ngā whakatakotoranga hou ki tōna aroaro. Nā tōna tuakana rāua ko Hēnare Matua a ia i āwhina, ā, riro ana ko Hōne Hīhana tā rāua kaitohutohu, mea ake nei ka whakaīngoatia hei minita mō ngā take Māori.

Nā te hau tonu o tōna rongo i noho ai ko Tomoana te whakakapi tika mō Takamoana mō te tūru o Te Tai Rāwhiti i 1879. Hinga ana i a ia te rerekē nei a Hēnare Matua, rāua ko Īeni Tāpihana (Hans Tapsell) i taua pōtitanga me te mea o muri mai. Ka mahi haere nā te kāwanatanga o Kerei rāua ko Hīhana, ka kaha haere anō hoki te matekiri o Tomoana ki a rāua. I te tau 1879, tutū ana te puehu i tana kore i pōti mō rāua, arā, he whakamānawatanga kore nōna i a rāua. He mema a Tomoana nō te Kaunihera Matua o te kāwanatanga a Hall–Whitaker mō ngā rā 17 i te tau 1879; he wā tēnei e noho pōraruraru ana ngā mahi tōrangapū.

He iti noa nei te ngau o tana awe i a ia e noho mema noa iho ana i te Pāremata. Pērā i te nuinga o ngā mema Māori o taua wā, nā te kore mōhio pai ki te reo Pākehā a ia i whakakōroiroi, heoi, i riro i a ia ngā tino taonga nei, inarā he kaha mōhio ake ki ngā tikanga whakahaere pāremata me ngā mahi tōrangapū a te Pākehā. Nō te tau 1882, i taea e ia te whakaputa tētahi pire i tōna whakatakotoranga tuaruatanga; he pire hei whakatū komiti Māori wā kāinga e whai mana ana ki te whakarite i ngā taitara whenua. I puta hāngai mai tonu i taua pire te Ture Komiti Māori o 1883, te pire nāna nei i whakamana ngā komiti hei kaitohutohu ki te Kōti Whenua Māori, ki te whakatau hoki i ngā raruraru i waenga i ngā kaitohetohe Māori, menā rā e whakaae ana ērā. Kīhai te nuinga o ngā Māori i pai ki aua komiti, nō te mea he ā-rohe kē, ehara i te ā-iwi, ā, he iti rawa te mana i whakawhiwhia ki a rātou. Ahakoa te poto o te wā e ora ana aua komiti, kitea ana mā konei kē e whiwhi ai rātou i te mana motuhake.

Ka kaha ake te awe o Tomoana i waenga i te iwi Māori i tēnei wā ōna e mema Pāremata ana. I ētahi wā ka karangatia a ia ki te whakatau i ngā take e tautohetohetia ana. I te tau 1880, ka waona e ia a Ngāti Rākaipaaka o Nūhaka rāua ko Ngāti Hine o Whakakī i ā rātou tautohetohe whenua, ā, i taea e ia te hohou te rongo mō te wā poto kia rōnaki tonu ai te haere o ngā whiriwhiringa. I waona e ia a John Harding rāua ko Heta Tiki i ō rāua raruraru whenua, ēngari kāore i momoho wawe, heoti, i te mutunga ka whakataua hei ngā kaiwhiwhi Māori te painga.

Nō te pōti o 1884, ka hinga a Tomoana i a Wī Pere, ēngari kīhai tana mana rangatira i taiharahara. I te tau 1886, ka karangatia e rāua ko Rēnata Kawepō he hui ki te tāone o Heretaunga (Hastings) ki te kōrerorero tahi me Te Paranihi (John Ballance), te minita mō ngā take Māori, mō te Pire Whakahaere Whenua Māori (Native Land Administration Bill), taihoa ake nei ka puta. Nā Tomoana i wāhi ngā kōrero. Mātakina mai e ia te āhua o ngā hanganga ture o ngā tau o mua atu, me te whakatau iho, he kino hei patu i te Māori te hua o aua ture katoa, ā, ka inoi anō hoki kia whakanuia atu te mana o te Māori, ā, māna anō e whakahaere āna mahi. Nā te Ture Whakahaere Whenua Māori a Te Paranihi o 1886 i pou ngā komiti poraka, ēngari i noho tūpato ngā whakaaro ki aua komiti. He wāhi nei o taua whakaaro ko te mataku kei pau katoa i ngā utu a aua komiti te kai ngā hua o te whenua.

Nō te matenga o Rēnata Kawepō i te tau 1888, ka mahue ko Tomoana te ūpoko ariki o Heretaunga o tōna whakatipuranga. I Waipāwa, i Mei o 1891, i hoatu e ia tana taunakitanga ki te aroaro o te Kōmihana Ture Whenua Māori (Native Land Laws Commission) me te tūtohu anō i ngā mate hē i hua mai i ngā ture i utaina ki runga i te Māori e te Pāremata, ko te nuinga nei o ōna mema he Pākehā. I inoi anō a ia kia tukua mā te Māori e hanga ngā ture mōna ake. E whakaatahia ana e te inoi nei te kaha haere o te whakauru atu o Tomoana ki te Kotahitanga, arā, te kaupapa o te whakatū pāremata Māori i runga i te mana motuhake. Ka hia ngā kīnga atu a Hāmiora Mangakāhia, nui rā ōna tūnga hei pirimia mō te Pāremata Māori, ko Tomoana tonu tētahi o ngā tino manawa whakatū i taua Pāremata. Nā tana tūnga tiamana mō te komiti marae o Waipatu, i riro ai nāna i pōwhiri ngā mema a te Kotahitanga ki tā rātou hui o Hune 1892, i tū ki reira. I whakamahia e ia ngā mōhiotanga whakahaere o te Pāremata i a ia, ā, i pōtitia a ia hei 'pīka', arā, hei tumuaki kōrero, mō te Rūnanga Nui o te Kotahitanga. I pōtitia anō a ia i te tau 1893, heoi, ruarua nei ngā rā i muri mai, ka tuku ia i tana tūnga. Ko ia anō te pīka i ngā wā o muri mai, ēngari tau rawa ki te nohonga tuawhā, kua meinga a ia e ia anō hei kaiārahi mō te āpitihana i roto i te Pāremata o te Kotahitanga. Kāre te Kotahitanga i wehewehea ki rō rōpū tōrangapū, ēngari, i roto i ngā take taupatupatu i waitohutia e ia ko ia anō hei whakarato i ngā tautohetohe mō te taha ki te āpitihana.

Ko te mahi tino nui rawa atu i oti i a Tomoana i a ia e noho ana hei mema mō te Kotahitanga, ko tērā o te hoatu i te tauira o te Pire Whakamana i te Tōpūtanga o ngā Rūnanga Māori (Federated Māori Assembly Empowering Bill) me te pitihana e rārangi ana i ō rātou pāmamaetanga ki te minita mō ngā take Māori i Hune o 1893. I inoi te pire kia whakawhiwhia te mana whakahaere i te Māori ki te Kotahitanga, ēngari me noho tonu i raro i te mana o te kāwana. Nō te tau 1893, ka hāpaitia e Tomoana te take a Tūhoe ki te ātete i ngā mahi rūri i ō rātou whenua, ā, ka tukua e ia tētahi pitihana kia huri haere ki roto o Te Matau-a-Māui. Nā tēnei mahi āna i tukua ai e te pirimia, e Te Hētana (Richard Seddon) ngā mauhere o Tūhoe. Ko te take matua i whiriwhiria e te nohonga o 1898 o te Kotahitanga i Pāpāwai ki Te Wairarapa, ko tērā o te pire whakatūtū poari whenua Māori, a Te Hētana. Ko tā taua pire, e mea ana ki te kaha whakaiti anō i te mana whakahaere a te Māori i ōna whenua. He rite tonu te mahi a Tomoana ki te whai i te ara ārikarika, ā, i whakaae a ia kia noho te pire hei kaupapa hei tīmata i ngā whiriwhiringa. Ēngari, ki te titiro a te nuinga o ētahi atu, e takahi kē ana taua pire i ngā tikanga me ngā whakahaere a te Pāremata Māori.

He māhaki nōna i utua ai a Tomoana. I Hune o 1898, ka meinga a ia hei mema mō te Kaunihera Ture, ā, i mau tonu i a ia taua tūnga ā tae noa ki tōna matenga i te 20 o Pēpuere 1904. I tae atu te tini me te mano ki te poroporoaki i a ia i tana tangihanga, ā, e whia rau kē nei i tae ki te nehunga i a ia ki roto i tētahi whare kōiwi kei te tata tonu ki te whare karakia Mihinare i Waipatu. Ko Te Hētana, te minita mō ngā take Māori rāua ko Timi Kara (James Carroll) ētahi o te pae mate. Tokorua āna tamariki i mahue mai i a ia, arā, ko tāna tama ko Paraire mātāmua rāua ko Te Rēhunga. Nō te tau 1911, ka huraina he tohu whakamaumaharatanga i te urupā o Waipatu ki a Hēnare Tomoana rāua ko tana teina, ko Pene Te Uamairangi.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Angela Ballara. 'Tomoana, Hēnare', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2t46/tomoana-henare (accessed 18 April 2024)