Kōrero: Hapori

Whārangi 8. Te ao nei

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Wāhi o Aotearoa i te ao whānui

Kua pakari ngā herenga o Aotearoa ki te ao whānui. E ai ki ētahi, ko te Amerikenatanga tēnei o te ao, e whakaatu nei i te motunga o ngā here ā-hapori, ā-tikanga ki Ingarangi. Tirohia te mātotoru o ngā kaupapa i te pouaka whakaata me ngā pikitia; he Amerikena te nuinga.

Kua kore e rongohia te kōrero mō Ingarangi, Koterana me Airana, anō ko te wā kāinga, pērā i te rau tau 1800.

Whiti ki tāwāhi

Nāwai ā, nā te ngāwari o te nekeneke tawhiti, ka kaha te puta o ngā tāngata o Aotearoa ki te ao whānui. I te tau 1950, mō ngā tāngata e 1,000, 11 te tokomaha i wehe ki tāwāhi mō tētahi wā poto. Tae ana ki te tau 2000, ka kake tēnei tatauranga ki te e 355 mō ngā tāngata 1,000. Neke atu i te haurua o ēnei tāngata, ka whakawhiti ki Ahitereiria. He āhuatanga nui tēnei ki Aotearoa, arā, te haere o te rangatahi ki tāwāhi. Ko Rānana te taunga nui mō taiohi, nā te mea ka āhei rātou te whai mahi ki Ingarangi i raro i ētahi kaupapa.

Ka rerekē ngā awe

I ēnei rā paku iho i te e 7% o te hapori whānui i whānau mai ki Ingarangi, Koterana me Airana. Ahakoa te whai a te tini i ngā hōtaka pouaka whakaata Ingarihi pērā i a Coronation Street me The office, kua huri kē te aronga ki ngā ia o Amerika me te ao whānui. Kāore e nui te awe o Ahitereiria ki runga i te ahurea o Aotearoa, hāunga te tata o tērā whenua me te rite o ngā takenga mai me ngā hītori.

Kua nui ngā iwi manene kua tau ki Aotearoa i ngā tau tata nei; me kī, he nui rātou nō Āhia me Te Moananui-a-Kiwa. Tini te tangata ka haere ki tāwāhi mahi ai, he tokomaha rātou kei te whakaako Ingarihi ki ngā whenua pēnei i Hapanihi, Kōrea me Haina. Nā ēnei mahi ka tuwhera tētahi ara e rongo ai a Aotearoa i te awe o ērā whenua.

Whitiwhitinga kōrero

He waea kei te e 97% o ngā whare kei ngā tāone nunui; ki ngā taiwhenua, neke atu i te e 90% o ngā whare he waea ō rātou. Ka taea te ipurangi e te e 33% o ngā kāinga. Ka tareka e te tata ki te katoa o ngā tamariki te whāwhā rorohiko ki ngā kura.

Te tuku karere waea pūkoro me te whakawhiti kōrero

E ai ki ngā tatauranga o te tau 2001, he waea pūkoro kei te neke atu i te e 58% o ngā kāinga, he kakenga mai te 22% i te 1997-98. I te tau 2009 ka whai a Aotearoa i ētahi atu whenua, arā, ka mukua te kōrero i runga waea pūkoro i te wā e taraiwa motukā ana. 

Motukā me ngā waka kawe tāngata

He motukā, ētahi motukā rānei kei te e 90% o ngā kāinga i te motu. Kia tae ki te tau 2001, haere ai te e 66% o ngā kaimahi o Aotearoa ki te mahi mā runga motukā. Kotahi tangata anake i te 20 ka haere ki te mahi mā raro.

E 2% anake o ngā tāngata ka hopu pahi ki te mahi, tokoiti iho mā runga tereina. I ngā wā o mua, mō ngā haerenga roa, ko ngā tereina, pahi, ngā waka kōpiko ngā waka kawe tāngata. Hāunga ēnei rā, ko te waka rererangi te waka nui te mahia mō ngā haerenga roa, tawhiti. Heoi, kei te whakaratoa tonutia ētahi mahi rerewē ahakoa iti, tāpae atu ki ngā waka kōpiko haere i waenganui Te Whanganui-a-Tara me Waitohi.

Ngākau nui ki te motukā

Ka rawe kē ki te iwi o Aotearoa ō rātou motukā. E rua miriona ngā motukā, e whā miriona ngā tāngata. I te tau 1997 ko Aotearoa te tuawaru o ngā whenua o te ao mō te toharite motukā ki te tangata, arā, e 560 motukā ki ngā tāngata 1,000.

Taihara

Mō ngā tau 1962 ki te 1995, ka piki te toharite mō ngā taihara mā te hauwhā.

Ia tau, kei waenganui i te 40 ki te 65 ngā tāngata ka kōhurungia. Kei te kake whakarunga ngā tūkinotanga tāngata, kāore i te hopukina ngā nanakia i te nuinga o ngā tāhaetanga.

Ia tau, e 7,000 tāngata ka mauria ki te whare herehere. Ka tareka e ngā whare herehere tekau mā whitu o te motu ngā mauhere e 6,000. Kei tua atu i te e 40% o ngā mauhere he Māori. Kō atu i te 50% ngā mauhere kei raro iho i te 30 tau te pakeke.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

John Wilson, 'Hapori - Te ao nei', Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, http://www.TeAra.govt.nz/mi/hapori/page-8 (accessed 28 March 2024)

He kōrero nā John Wilson, i tāngia i te 8 Feb 2005