Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Tuwhare, Hone

by Janet Hunt

Biography

Tau tōmua

I whānau mai a Hone Peneamine Anatipa Te Pona Tuwhare i te 21 o Oketopa 1922 ki Kokewai, tētahi kāinga taiwhenua ki te tonga-mā-rāwhiti o Kaikohe, ki Te Tai Tokerau. Ko ōna tātai whakaheke nō Ngāpuhi, he hononga anō ōna ki a Ngāti Korokoro, ki a Ngāti Tautahi, ki Te Uri-o-Hau, ki Te Popoto, ki a Ngāti Hine me ngā hapū o Ngāti Kurī. Hei tama a Hone mā Peneamine (a Pene, a Ben rānei) Anatipa Te Pona Tuwhare rāua ko tana wahine a Mihipaea (Mihi) Maihi, ko Anihana i mua (Anderson), he tātai anō ōna ki Kotarangi me Te Popoto.

Ko Hone te tamaiti tū waenga o ētahi tamariki tokorima, ko ia nahenahe i ora kia kaumātua. Tokorua ana tuāhine kaumātua ake i a ia, he tuakana anō, mai te mārenatanga tuatahi a tōna whaea: ko Hoana Puarau Maihi, ko Mingo Puarau Maihi me Eruera Puarau Maihi.

E rima ngā tau o Hone i te matenga o tōna whaea. I ngā tau tōmuri o te 1920 me te 1930, noho pōhara ana rāua ko tana matua, huri takapau pōkai haere ana, i te takiwā ki Kaikohe i te tīmatanga, i muri iho i te takiwā ki Freemans Bay ki Tāmakimakaurau. I muri atu i tērā, ka noho rāua ki Avondale, ki Panmure me Māngere. E ai ki a Hone, 16 ana kāinga i mua i te ekenga ki te 13 tau. Nō ēnei tau mai te hononga o Hone ki te iwi ringa raupā me tana kohara nui ki ngā take e pā ana ki te noho taurite a te tangata. 

I muri i te wehenga atu o Hone i te kāinga, ka mārena anō tana matua. Ka whāngaihia e rāua ko tana wahine tuarua a Mihikerei Renutai Uri Karaka Puhata o Ngāti Pāoa he tama mā rāua, a Tame Parata.

I motumotu te kuraina o Hone, ka mutu tana kura i muri i te pae tuaono (tau tuawaru), i te putanga ōna i tana whakamātautau matatau. Heoi, i mātau tonu ia ahakoa te kore e tino kuraina ōkawatia, nā te reorua o te whakatupu i a ia me tana ngākaunui ki te pānui pukapuka. I rumakina ia ki te reo Māori i tōna ohinga, i rongo i te reo e kōrerotia ana i tana kāinga, i ngā waiata me ngā whaikōrero i te marae. Ahakoa te memeha o tōna kaha ki te kōrero Māori i a ia ka kaumātua haere, i pūmau tonu ōna hononga ki tōna Māoritanga.

I kaingākautia hoki e ia te reo Ingarihi – mai i te kīwaha rere noa i ngā huarahi ki te kupu amaru o te Paipera a King James, i pānuitia e rāua ko tana matua. Ki a Tuwhare, ko te pānui te huarahi atu ki tētahi ao tūmatarau, ko tana kōrero i muri iho, ‘he āhua rite ki te ako ki te ai,’.1 Atu i te Paipera, he nui tonu te hunga i kawe i āna tuhinga, pērā i ngā pakimaero rongonui, i a Hakipia, te kaitito toikupu a Federico García Lorca, ngā kaituhi Marxist pērā i a Christopher Caudwell, me ngā tuhinga a nga hoa o taua wā o Aotearoa, ko ētahi ko Noel Hilliard, ko Bill Pearson, ko R. A. K. Mason me James K. Baxter.

I kirimanahia a Hone Tuwhare hei kaihanga paera ki a Rerewē Aotearoa atu i te 1939 ki te Pakanga Tuarua o te Ao, ka whakawhiwhia ki tana tiwhikete mahi i te tau 1944. Ka hono atu ia ki te Rōpū Communist o Aotearoa i te 1942. I muri i te pakanga, ka haere hōia atu ia ki Hapanihi i te Jayforce (te rōpū hōia o Aotearoa i noho ki te ope taua ki Hapanihi i muri o te pakanga) ka kite kanohi atu i te hoepapatia o Hiroshima.

Ka moe a Tuwhare i a Jean Agnes McCormack i te 13 o Hānuere 1949 ki Tāmakimakaurau. Ka hūnuku rāua ki Te Whanga-nui-a-Tara i muri tonu mai i tō rāua mārena. He kaimahi rerewē a Tuwhare, ka noho hei kaimahi mō tētahi wā poto ki te Tari Hauora, i kaha whai wāhi atu ia ki te Rōpū Communist o Aotearoa, me tana whakahoahoa ki ētahi atu kaikōkiri mana hapori me ētahi atu kaituhi. I whānau mai tā rāua tama mātāmua i te tau 1952. I te tau 1953 ka hūnuku te whānau ki Mangakino i te puku o Te Ika-a-Māui, i muri iho ki Te Māhoe i Te Moana-a-Toi, ka mahi a Tuwhare i ngā mahi pāpuni i reira. Kotahi tau i muri mai ka whānau mai ā rāua māhanga, he tama.

Tuhinga tōmua me te whakaputa tānga

Ka tīmata te āta tuhi me te whakaputa tānga a Tuwhare i te tau 1956 i muri i tana whakarere i te Rōpū Communist ki te whakahē i te urutomohia o Hanekeria e Rūhia. I tana rihainatanga ka rongo i tana noho wātea, ‘ka kite iho au, e mara, he pai ki a au te tuhi me te whakatakoto i ōku whakaaro’.2 I tīmata tana whakamātau i te toikupu i a ia e rangatahi ana, i tana tuhi titonga ki te tioka ki ngā taha o ngā wākena rerewē. I tētahi wā ka whakaatu kopī atu i āna mahi ki tētahi hoa kaiuniana, kaitito toikupu, a R. A. K. Mason. Heoi, ka tohua e ia te rā tuhi o te toikupu i whakaaro ia ko tana titonga tino hira, ‘Thine own hands have fashioned’, ki te rā i mate ai tana matua i te tau 1957.

Ko te kohinga tuatahi a Tuwhare, No ordinary sun, i tāia i te tau 1964 e Blackwood rāua ko Janet Paul. He āhuaranga hira tonu tēnei, i ahu mai hoki i te kaituhi tauhou: he kaihanga paera Māori kīhai i haere ki te kura tuarua. Heoi, kua noho kē mai he apataki mā Tuwhare, kua puta kē hoki ētahi o ana toikupu maha ki ngā hautaka, ka hokona katoatia atu te 700 kape o te putanga i roto i te tekau rā. Ka hau te rongo o Tuwhare, ka kaha haere tana pānui i ana titonga i ngā hui pānui tuhinga, i ngā hui taumata me ngā taiopenga.  

I orua atu, me te whai painga hoki o te hau o tōna rongo ki te oraora haere o te aru a ngāi Māori i te mana motuhake. I whakamihia tēnei e Mason i te kupu takamua o No ordinary sun: ‘Kei konei – ka mutu, ki taku mōhio ko te tuatahi tēnei – ko tētahi o te iwi Māori kua kīia he kaitito toikupu ki te reo Ingarihi me te reo anō o tōna ake whakatupuranga, engari e ahu mai ana tōna kaha nui i tōna ake iwi’.3 Ka noho te kohinga hei tānga hautupua, e toru ngā whakaputanga, 12 ngā tāruatanga i roto i te toru ngahurutanga tau.

He wairua Romantic tō No ordinary sun, he whakatautau te taera. Ko te papā mai o te toikupu whakahē pūngao karihi nō reira mai te taitara o te pukapuka, me te tangi taukuri o te ‘O Africa’ e whakahē nei i te whakatāuke tangata, kei te noho tahi mai ki te hokinga o mahara ki te ohinga, ki te waiata aroha, ki te apakura me te mōteatea. Ko te takotoranga whenua kua pūrākautia, kua whakatangatahia nei, ka noho reo matua mai. Kīhai i ngaro i te reo o Tuwhare i āna kohinga o muri mai, tana pai ki te rere wahapū o te whaikōrero, engari i whakanikongia ki te kupu a te ngutu atamai, ki te mahi whakareka, ki te karihika, ki te kupu i titoa me te noho taupatupatu mai o ētahi mea e rua, e kata ai te niho. Ka nui te whakawhitihia o ana toikupu ki reo kē me te whakaurua atu ki kohinga toikupu kē.

I te tau 1964 ka neke a Tuwhare me tana whānau ki Birkenhead i Takapuna, Tāmakimakaurau, ka whiwhi mahi a Tuwhare ki te Papa Taua Moana o Devonport, ka mahi i te awatea me te tuhi i te ahiahi. Ka kaha kē atu te kumea ōna ki ngā huihuinga mātākōrero – te hui pānui, te tū ki tētahi huihuinga whakahē i te Pakanga o Vietnam i te taha o te reo mōteatea o Amerika a Pete Seeger, ki ngā hui o te whakahaere kaituhi PEN, me ngā haerenga ki te pāparakāuta. Ko Tuwhare tētahi o ngā mema whakatū i te Komiti Māori o Birkenhead, he mema anō ia i kōwhiria mō te Kaunihera Taone o Birkenhead mō tētahi wā poto. Ka tuhi tonu ia, i ōna wā ka kōrerohia atu ana toikupu i te waea kia tuhia mai e Janet Paul.

Ngā tau o te 1970 me te 1980

I te tau 1969 ka whakawhiwhia a Tuwhare ki te tūranga paewai Robert Burns i te Whare Wānanga o Ōtākou i Ōtepoti. I manaakitia ia e te rohe, ka noho hei papa noho mōna mō te toenga atu o ōna rā. Ka noho hoa rāua ko te ringatoi a Ralph Hōtere, nāna nei i tuhi whakaahua ki ētahi o ana pukapuka maha tonu.

Ka whai ko te rua tau e mahi ana ki Te Moana-nui-a-Kiwa, kāhore te whānau i haere, ka mutu, i te tau 1972 ka mahue a Tuwhare rāua ko tana wahine, a Jean; ka mahue tūturu rāua i te 18 o Oketopa 1976. I muri iho ka noho tahi ia ki ētahi wāhine maha tonu, ko ētahi ko Eve Davy, ko Yvonne de Langre me Shirley Grace. I arohatia, i tautokona hoki ia e ngā kiritata.

I ngā ngahurutanga tau o muri iho ka whai wāhi oranga a Tuwhare i te takuhe, i te tūranga paewai me te pānui haere i ngā kura. Ka haere hei kaituhi ki Hawaii, ki Haina, ki Papua New Guinea, ki Āwherika ki te Tonga, ki Ahitereiria me Tiamani. He mema ia o ngā Tāpoinga a te Kaunihera Toi a Ngāi Tauira i te tau 1975 me te 1979, i pau katoa atu ngā tīkiti te hoko, ka whakahaeretia e ia te hui taumata tuatahi a ngā kaituhi me ngā ringatoi Māori i tū ki Te Kaha i Te Moana-a-Toi i te tau 1973. I whai wāhi atu anō ia ki te hīkoi mō te whenua Māori o te tau 1975, i hīkoi nei i te mata o te whenua o Te Ika-a-Māui mai i Te Rēinga ki te Pāremata i Te Whanga-nui-a-Tara, me te hīkoi o te tau 1984, i rapu nei kia arohia atu ngā mamaetanga o te Tiriti o Waitangi.

I muri o te No ordinary sun, 12 atu anō āna kohinga toikupu: Come rain hail (1970), Sap-wood and milk (1972), Something nothing (1974), Making a fist of it (1978), Selected poems (1980), Year of the dog (1982), Mihi (1987), Short back & sideways (1992), Deep river talk (1993), Shape-shifter (1997), Piggy-back moon (2002) me te Oooooo......!!! (2005). I whakawhiwhia a Shape-shifter me Piggy-back moon ki te tohu o te motu mō te toikupu i te tau 1999 me te tau 2002.

I tuhia e Tuwhare ētahi pakipoto i waenganui o ana rā mahi, ko tētahi, a ‘Taniwha’, i mahia hei kiriata poto, ka kīia ko Eel. Ko tana whakaari roa, On ilkla moor b’aht’at, te In the wilderness without a hat rānei, e tirotiro ana ki te tuakiri Māori i te ao kāhore he Māori, i runga i te titiro ki te tangihanga, ka puta i runga i te whakamihi nui i ngā tau o te 1980.

I te tānga tuatahi mai, i kīia ngā mahi a Tuwhare he tahuri kē i ngā toikupu o Aotearoa o mua. Nāna ngā toikupu tuatahi ki te titiro ki ngā take a ngāi Māori, me te rere o ngā kaupapa mai i te whenua ki tai, ki te aroha, ki te mautohe me te murunga whenua, te murunga o te taonga tuku iho. I haere tonu te whakamātau a Tuwhare i te taera me te reo, i ana tau tōmuri he maha ana toikupu i rite ki te whakawhiti kōrero, ki te kōrero noa. I tuhi ia mā te hunga o Aotearoa i runga i te kore e whakaaro ki a ia anō, ka mutu, ko te nuinga o ana toikupu i whai kupu tāpiri mā te hunga pānui o tāwāhi, i te kaha whakaurua atu o te whakaaro ahurea o konei. I paingia anō ngā toikupu a Tuwhare e te tangata noa o Aotearoa i ngā kaupapa pāpori me ngā wāhi e mōhio ana rātou.

Tau tōmuri

Ko ngā taumata i ekea e Hone Tuwhare te kaitito toikupu, i whakamihia ki te tohu me te hōnore maha. Ka rua āna nohonga hei Robert Burns Fellow ki te Whare Wānanga o Ōtākou (1969 me te 1974); hei Hocken Fellow (ki te Whare Wānanga o Ōtākou, 1983); hei German Academic Exchange Service (DAAD) Fellow ki (Berlin, 1985) hei Writing Fellow hoki ki Te Whare Wānanga o Tāmakimakaurau (1991). Ka whiwhi ia i te Tohu a te Waka Toi (1991) me tētahi Tahua Kaihautū Kaituhi (1992). I whakawhiwhia ia ki ētahi Tohu Kairangi Mātākōrero hōnore e rua (Te Whare Wānanga o Ōtākou, 1998, me Te Whare Wānanga o Tāmakimakaurau, 2005).

Ko Tuwhare te tuarua o ngā kaitito toikupu ikeike katoa o Aotearoa, atu i te tau 1999 ki te 2001. I kīia ia e te Arts Foundation ko tētahi o ngā tipua 10 o te ao toi o Aotearoa i te tau 2003, te tau i whiwhi ai rātou ko Michael King, ko Janet Frame i te Tohu a te Pirīmia mō te Literary Achievement, te tau tuatahi i tukua ai ngā tohu nei. Ka whakaritea tētahi kohinga o ana toikupu ki te puoro me te hokona ki te kōpae i te tau 2005, ka mutu, muia ana te whakanuia ōna e te taiopenga toi i Te Whanga-nui-a-Tara i te 2006, me Tāmakimakaurau i te 2007.

Ko Hone Tuwhare tētahi o ngā kaituhi o Aotearoa i tino rongonui, i tino arohaina, i tū mai ki te pūtahitanga o ētahi ahurea e rua, o te ao Māori me te ao Pākehā. I whakamihia a Tuwhare, te kaituhi, mō te pono o ōna whakaaro. I kaha tana whakaari i ana toikupu, kia mataora mai ai mā te tini whāioio i rongo i a ia e pānui ana, i ngā kura me ngā whare hapori, i ngā whare toi, i ngā taiopenga mātākōrero, i ngā pāparakāuta me ngā whare kauwhau mō te roanga atu o ōna rā mahi i tata nei ki te 50 tau.

Ko Tuwhare, te tangata, he tuahangata i aro nuitia. He tangata mina ki te kai, me tana pai ki te tītī me te kaimoana, ko te wāina whero ki te taha. He rawe hoki tana reo waiata, i rawe ki a ia te puoro, ina koa te puoro tautito, he koi anō te karu ki te mahi toi. Ara ake ana tana riri i te makihuhunutanga, i ōna wā he tangata matawhawhati, he āritarita, me tana tiaki tonu i tana noho matatapu. Heoi, i mōhiotia anō tana ngākau atawhai, tana ngākau marae, tana wairua ngahau me tana ngākau aroha. I whakaohooho ia, ko ia anō i whakaohotia, e tētahi kāhui kaituhi, kaipuoro, ringatoi, me te tangata mātauranga o Aotearoa nei, puta atu ki tāwāhi. I āhuareka anō ki a Tuwhare te whakaako me te mahi ngātahi ki te hunga rangatahi.

I te tau 1992 ka hokona e Tuwhare tētahi koroua whare e titiro iho ana ki te moana i Kākā Point i te tahatika ki te tonga o Ōtākou, ka noho huna ki te tuhi. Ko tana tāpoinga whakamutunga, i te tau 2004, i whakahoki i a ia ki Te Tai Tokerau. I mate ia i te 16 o Hānuere 2008 ki Ōtepoti, ka tanumia ki tētahi puketai, ki te urupā o tana whānau e pātata ana ki Kaikohe. E tohua ana tana rua kōiwi e tētahi kōhatu awa i tāraia nei ōna kōrero e tōna hoa, e te kaiwhakairo a Chris Booth.

Footnotes
  1. Quoted in Janet Hunt, Hone Tuwhare: a biography. Auckland: Godwit, 1998, p. 32. Back
  2. Taura Eruera, ‘Being purely and solely alone...’ New Argot 3, no. 2 (May 1975),  p. 2. Back
  3. Hone Tuwhare, No ordinary sun. Auckland: Blackwood and Janet Paul, 1964, p. 5. Back

He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Hunt, J. Hone Tuwhare: a biography. Auckland, 1998

    Manhire, B. ‘Ready to move: interview with Hone Tuwhare.’ Landfall 42 (1988): 262–268

    Manhire, B. ‘Dirty silence: impure sounds in New Zealand poetry.’ In Dirty silence: aspects of language and literature in New Zealand: essays arising from the University of Waikato winter lecture series of 1990, 143–159. Eds. Graham McGregor and Mark Williams. Auckland, 1991

    Alley, E., and M. Williams, eds. In the same room: conversations with New Zealand writers. Auckland, 1992

Pae tukutuku


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Janet Hunt. 'Tuwhare, Hone', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 2010. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/6t1/tuwhare-hone (accessed 20 April 2024)