Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Taipari, Eruini Heina

by Angela Ballara

Biography

Ko te āhua nei nō te tau 1889, 1890 rānei, i whānau mai ai a Eruini (Edwin) Heina Taipari ki Pārāwai (Thames). Ko ia te tama mātāmuri a te rangatira rā o Ngāti Maru, a Hauāuru Tīkapa Taipari, nō muri i iriiria ko Wīrope Hōtereni (Willoughby Shortland) Taipari. Nō te tau 1880 i taua ai a Wīrope i tana pāpā, i a Hauāuru Taipari, nō muri i iriiria ko Te Hōtereni. Ko Tāwai Meketānara o Ngāti Awa te whaea o Eruini, te wahine punarua a Wīrope. He wharengaro nō te wahine tuatahi a Wīrope, arā, nō Mereana Mokomoko o Ngāti Awa. I heke mai ngā tātai o Eruini i ngā tama tokorima a Marutūāhu, te tipuna e mau nei te īngoa i a Ngāti Maru, ā, nā reira i whai pānga ai ia ki a Ngāti Whanaunga me Ngāti Tamaterā. He pānga anō hoki ōna ki a Ngāti Pāoa. Ko ōna hapū matua, ko Ngāti Hauāuru, ko Ngāti Rautao, ko Ngāti Hape me Ngāti Kotinga.

Mau tonu te pupuri a Te Hōtereni i tōna iwi o Ngāti Maru ki waho mai i ngā whawhai o te tekau tau atu i 1860, arā, kia kaua rātou e whai i tētehi taha, i tētehi taha kē rānei. Nā tēnei mahi āna i kore ai i ngaro te nuinga o ō rātou whenua i te raupatu. Whakawherea ana e Te Hōtereni rātou ko Wīrope me ētehi atu rangatira o ō rātou tini hapū o Marutūāhu kia whakaaetia te keringa kōura ki Kauaeranga, ā, ki ngā rao repo anō hoki. Tino kore nei te tipuna o Eruini i whakaae ki te hoko i te whenua, ēngari rīhi kētia ana e ia. Riro ana ko ēnei rīhi te take i whai rawa ai te whānau nei. I te nuinga o te wā, he mea whakaū tonu e Wīrope te nuinga o ngā kaupapa nei a tōna matua, a Te Hōtereni.

Heoi anō ko te hua o ēnei mahi, ko te tino rahi o te moni i whiwhi haere tonu ai te whānau i te rau tau tekau mā iwa, me ngā tau tōmua o te rau tau rua tekau hoki, ā, ko rātou hoki ētehi o te hunga tino whai whenua o Pārāwai, tino hautū hoki i ngā mahi tōrangapū o te rohe nei. I noho rātou ki Pukerāhui i tētehi whare nui he hanga Pākehā nei te hanga; koia nei tētehi o ngā wāhi hui o ngā iwi o Marutūāhu. I riro tēnei whare i a Eruini i a ia e tamariki tonu ana, me te nuinga anō hoki o ngā whenua o tōna matua me tōna tuakana. I mate tōna matua i te tau 1897, ā, nō muri tonu mai i mate ai hoki ko tōna tuakana, ko Waata. I te matenga o ngā tokorua nei, kāhore he whanaunga tāne taipakeke o Eruini e tata ana ki a ia hei whakaako i a ia ki ngā kōrero tuku iho a tōna whānau, me ngā tikanga anō hoki a tōna iwi. Kuraina kētia ana a Eruini i Tīpene (St Stephen's Native Boys' School) i Tāmaki-makau-rau (Auckland), me te pau o te nui o te wā ōna i ngā kāinga o ō rātou hoa Pākehā, he mea tuku atu nei a Eruini mā rātou e whakatipu.

He mea whakamahi e te whānau o Taipari ā rātou rawa hei tahua āwhina mō ngā iwi o Marutūāhu, hei takoha whenua rahi tonu nei hei tūnga mō ngā whare karakia o te tini o ngā Hāhi, hei tūnga hōhipera, hei urupā, hei pāka, hei tūnga kura anō hoki. Ahakoa te tikanga ohaoha – he tikanga nā te rangatira – ka riro iho nei i a Eruini, taumaha ana tēnei hei waha māna ka mimiti haere nei ngā puna rawa o ōna tīpuna: tata pau kē ana ngā kōura i tēnei wā, me te tere pau haere anō hoki o ngā rākau tōtika. I te wā ōna e ora ana ka nui tonu ngā whenua o tōna whānau nā te hoko, nā te mahi rīhi kē rānei i ngaro ai. Riro ana ko Eruini te papa mō ngā tohutohu hauwarea noa a āna rōia me ētehi atu hoki. Heoi, nā te kaha pēhi mai o ngā tono reiti a ngā kāwanatanga ā-rohe i ngaro ai te nui o ōna whenua ki te hoko.

He rawe ki a Eruini Taipari nei te nuinga o ngā momo tākaro. I a ia e rangatahi ana, ka uru ia ki roto i te tīma whutupaoro matua o Pārāwai. He hōiho ōna i rēhitia nei e ia; nōna ka taiohi, ka noho ia hei tioke i ngā rēhi hōiho, ā, nō muri mai, ka noho hei mema ā mate noa ia mō te karapu tioke o Pārāwai (Thames Jockey Club), me tana uru anō hoki ki roto i ngā mahi whakahaere o te whakataetae nei. He mea tautoko e te whānau Taipari te tīmatanga mai o te Rōpū Hāhi Mihingare (Church Missionary Soiety) i te takiwā nei; heoi, eke ana ki te rau tau rua tekau kua huri kē rātou hei Katorika. Nō te 17 o Hune 1911, i Pārāwai, i moe ai a Eruini Taipari i a Alice Josephine Stewart o Ngāti Maru anō me te hapū nei o Ngāti Hokopū.

Ko te mahi a Eruini Taipari e tino maharatia ana ia, ko tana pounga i te whare whakairo nei, i a Hotunui i roto i te Papa Whakahiku o Ākarana (Auckland Institute and Museum). He koha te whare nei nā Ngāti Awa ki a Mereana i tōna moenga i tana tāne, i a Wīrope. Mai i te tau 1878 i tū ai te whare nei ki Pārāwai. He mea whakairo a Hotunui e tētehi rōpū nō Ngāti Awa nā te tungāne o Mereana, nā Wēpiha Apanui i hautū; nā Te Hōtereni Taipari, te tipuna o Eruini, i whakairo te tāhuhu. He mea waiho e Wīrope Hōtereni te whare nei ki a Eruini hei tiaki.

Eke ana ki te tekau tau atu i 1920, kua tīmata te pākarukaru haere o Hotunui. Nō te 7 o Maehe 1925, i hui ai a Gilbert Archey, te tumuaki o te Papa Whakahiku, ki a Eruini rāua ko tōna whaea i Pārāwai. I hui mai anō hoki ngā kaumātua e rima tekau ki te hui nei, me te rahi noa atu o Ngāti Maru me ētehi atu iwi; i tukua mai e Ngāti Tamaterā tā rātau karere e mea ana ka whakaae kau rātou ki tā Eruini Taipari i whakarite ai. I reira ka puta hoki te kōrero a Hōri Kereama (George Graham), he tangata nō te Papa Whakahiku, kia tukua mai te whare nei ki te Papa Whakahiku hei tiaki, hei tārewa hoki mā rātou mō ake tonu atu.

Ka tono a Eruini ki a Tiati Mekōmiki (C. E. MacCormick), kaiwhakawā o te Kōti Whenua Māori, māna ōna iwi e tohutohu. Ko tana kōrero ki ngā iwi i te hui nei, me whakaae ki te tono kia wetewetea te whare nei, kia whakahokia anō ki tōna āhua nō mai anō, ā, kātahi ka whakatū ai ki te taiwhanga matua o te whare pupuri taonga i Ākarana (Auckland War Memorial Museum) e hangā ana i tērā wā. Whakamihi ana a Te Mekōmiki ki te whakaaro o Eruini Taipari, arā, ko te whare pupuri taonga hei kāinga hou mō te whare tipuna nei; hei tāna, ko te whakamina hoki o Eruini ko te whakatutuki i te wira o tōna matua kia tiakina te whare mō ngā uri o ngā iwi o Hauraki, ēngari nāwai rā, nāwai rā kua mutu kē te hui a ngā iwi ki Pārāwai.

I puta te whakatau a tētehi o ngā rangatira o Ngāti Whanaunga e whakaae ana ngā iwi katoa ki te tautoko i tā Eruini i pīrangi ai. Hei tāna, e whakanui ana a Eruini i te mana o Ngāti Maru ka poua nei te whare i te whare taonga. Heoi, i tutū tonu te puehu i ēnei whakaritenga nō te mea hoki i nui tonu ngā tāngata o Ngāti Maru me ētehi atu iwi e pā ana ki a rātou i tino kore nei i pai kia puta atu te whare nei i tō rātou rohe. Heoi, i runga i te tono a Eruini hei aukati atu pea i te tohetohe, hei whakaū anō hoki i te whakaaro o Ngāti Maru ki te tārewa nei, i tangohia mai ai te pare me te tekoteko o Hotunui, riro atu ana mā runga kaipuke ki Ākarana i taua pō tonu. I āhua roa tonu te wā i pau ki te wete mai i te toenga o te whare nei me te whakahou ake anō hoki. Nō te 29 o Noema 1929 i haere ai a Eruini nei me tōna rahi ki te whakatuwheratanga anō o Hotunui i Ākarana. Whakanōhia ana a Eruini hei mema matua hōnore ā mate noa mō te whare pupuri taonga nei.

Nōna ka kaumātua i noho māika noa te noho a Eruini, e pāmu ana i ōna toenga whenua, e rēhi ana i ōna hōiho, me tana whai wāhi atu anō hoki ki ngā whakangahau o Pārāwai. Ahakoa anō te kore ōna i uru hei mema ōkawa ki roto i tētehi rōpū āwhina i ngā mahi mō te whawhai i te wā o te Pakanga Tuarua, riro ana ko ia te tino tangata hei manaaki i ngā hōia i Pārāwai. Manaakitia ana e ia ngā āpiha e whakatā ana, me ngā āpiha anō hoki kua hoki kau mai o te Ope Taua 28 (Māori) o Aotearoa (28th New Zealand (Māori) Battalion). I mate a Eruini Taipari nei ki Pārāwai i te 3 o Hepetema 1956. I mahue mai i a ia āna tama tokorua rātou ko āna tamāhine tokowhā. I mate kē atu tana wahine i te tau 1950. Kei te urupā Māori o Te Tōtara, arā kei Pārāwai, a Eruini Taipari nei e tanu ana, e pātata tonu ana ki tōna matua me tōna tipuna tāne anō hoki.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Barton, G. & D. Reynolds. Hotunui. Auckland, 1985

    Obit. Thames Star. 7 Sept. 1956: 4

    Weston, F. W. Diamond jubilee souvenir: Thames goldfields. Thames, 1927

    Williams, J. Racing for gold. Thames, 1987


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Angela Ballara. 'Taipari, Eruini Heina', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1998. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/4t4/taipari-eruini-heina (accessed 19 May 2024)