Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Te Koeti Tūranga, Pahikore

Whārangi 1: Haurongo

Te Koeti Tūranga, Pahikore

1883–1964

Nō Poutini Ngāi Tahu, nō Ngāti Māmoe; he kaipiki maunga, he kaiārahi, he kaitua rākau, he tohunga mau toki

I tuhia tēnei haurongo e Trish McCormack, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1996. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Ka moea e Te Koeti Tūranga a Rīpeka Tūtoko (ko Patiere Tūtoko anō tētahi o ōna īngoa karanga), ka puta ko Pahikore Te Koeti Tūranga i te 18 o Noema 1883. I whānau mai a Pahikore ki te pā o Makawhio, i te pito tonga o Te Tai Poutini. Nō Poutini Ngāi Tahu me Ngāti Māmoe tahi ōna mātua. Ahakoa mōhiotia ana ia ko Paraihi Te Koeti, he mea iriiri kē ia ko John Butler. Ko te tipuna koroua o Pahikore ki te taha o tōna whaea ko Tūtoko. Ko ia tētahi o ngā rangatira o ngā hapū e rima o Te Tai Poutini, he wāhi kē tō tēnā, he wāhi kē tō tēnā e tiaki mai ana. Ko te rohe i raro i a Tūtoko ko Whakatipu-wai-tai (Lake McKerrow) āpiti atu ki Waione (Martin’s Bay). He wāhi whakahirahira a Waione nā te mea koia tēnei te pito whakamutunga o ngā kāinga tū putuputu o Poutini, arā, ko te ara pounamu e ahu mai ana mā te awaawa o Whakatipu-kā-tuka (Hollyford Valley). He tohunga i whakaarohia nuitia a Tūtoko, ā, i rewa tana patu i ngā pakanga i ara i waenganui i ngā iwi i te tekau tau atu i 1820, taka atu ki tērā o 1830.

I hau te rongo o Pahikore rātou ko ōna tāina puta noa i Poutini nā te mīharo o te tangata ki te tino kaha o te tinana o te hunga nei. Nō te tau 1905, ka takoto te tono a te kaipiki maunga, kaiārahi hoki, a Pita Kereama (Peter Graham) ki a Pahikore, kia haere ake ki te hōtēra Hermitage kei Maunga Aoraki (Mt Cook, arā, ko Kirikiri-kā-tata te īngoa o mua) hei kaiārahi, hei kaihari hoki. Ko Ōkahu (Jackson Bay) i te ngutuawa o Arawhata te wāhi i tūtaki tuatahi ai ngā whānau e rua i te pito tonga o Te Tai Poutini nei, i te paenga ki uta o te kaipuke o Rāwiri Kereama (David Graham), ko ia nei te pāpā o Pita. Kore rawa i wareware i a Rāwiri te whānau o Pahikore nā rātou nei ia i ora ai.

He tarepa ngā mauhanga o ngā pikinga takitahitanga a Pahikore i ngā maunga, ā, nā te maha o ngā tuhinga rerekētanga i tōna īngoa, i kaha kē atu ai te pōkaikaha. Ko Pita Kereama rāua ko Pahikore ngā kaiārahi i a Annie Lindon, e rua nei ana whitinga i te tārua o Barron i te hikuwai o te waiparahoaka o Mueller i te tau 1905. Ka hipa te rima tau, ko rāua anō ko Pita ēnā e ārahi nā i a Annie rāua ko tōna hoa tāne, i a L. H. Lindon ki te kake i te Glacier Dome, e 7,775 putu te teitei. Koinei te wahine tuatahi ki te kake i taua taumata. Ko ngā īngoa o Pahikore i tuhia ki ngā mauhanga o aua pikinga maunga, ko 'B. Kosti', ko 'Butler Te Koiti' rānei, ā, kāore e kore he maha kē noa atu ngā pikinga maunga i oti i a ia i te wā i a ia e mahi ana i te hōtēra Hermitage.

E pā ana tētahi o ngā tino kōrero mō te kaha rawa o te tinana o Pahikore i tana whakawhititanga atu i te Hermitage ki te pito tonga o Poutini mā te kapiti o Copland. I ēnei rā, e rere atu ana te ara mai i tētahi tōpito ki tētahi. E toru rā e takahi ana ka tae. I te wā i a Pahikore, ahakoa kāore he ara, 15 hāora noa te roa ōna e hīkoi mai ana. Nāna i whakamōhio tana irāmutu a Hōri (George) Bannister, ki ngā mahi piki maunga, ā, nāwai, nāwai, ka tutuki i te rangatahi nei ngā tini tuatahitanga a te Māori ki te piki i ngā wāhi e tauria tūturutia ana e te hukarere.

Nā Pahikore rātou ko ana huānga i āwhina ki te hanga i te hōtēra Hermitage me te ara o Copland. Ko raro i ētahi toka i te whārua te pahī i nohoia e te whānau mō ētahi wā roa tonu, i a rātou e hanga ana i te ara hei mau i te motokā. Ko te whakaaro i whai wāhi a Pahikore ki tēnei mahi ā tae noa ki te tekau tau atu i 1940. He wā poto noa iho ia e kaiārahi ana. Ko te roanga ake o tōna koiora i pau kē ki te tua rākau. He manoao te momo rākau i tuaina e ia i te takiwā o Kōtuku-moana (Lake Brunner) me Mahitahi (Bruce Bay). Arā i Makawhio (Jacob’s River) tōna kāinga matua.

I Oketopa o 1914 i te wā o te Pakanga Tuatahi, ka haina a Pahikore hei hōia mō te Taua Māori. I a ia e tū ana i roto i te Rōpū Paionia o Niu Tīreni (New Zealand Pioneer Battalion), ka āhua wātea nei ia ki te whai i tāna e aronui ana, arā, ki te whakataetae poro rākau. I Āperira o 1916 i Forêt de Nieppe, ka whakatūria tētahi whakataetae pērā i waenganui i te kapa Māori me ngā hōia Wīwī. E toru meneti te toanga ake o te tīma Māori i te tīma Wīwī. I te marama o Mei ko Pahikore te kanohi o Niu Tīreni mō te whakataetae hei kōwhiri i te tino toa o ngā taua haumi ki te poro rākau. I pari te ihu o ngā hoa tauwhāinga i a rāua tahi ko tana irāmutu, ko Rāwiri (David) Bannister. Nā te kaha whakamīharo o Rūtene Tianara William Birdwood, te āpiha rangatira o te ope taua Nama 1 o ANZAC (I ANZAC Corps), ka maumahara ake ia ki taua whakataetae rā i ngā 25 tau o muri mai, hei kōrero māna mō te tokorua nei ki tētahi huihuinga hōia i ngā whakataetae tope rākau i te wā o te Pakanga Tuarua. Nā te pānga o te mate kohi ki a Pahikore ka whakahokia tūrorotia mai a ia ki te kāinga i te Tīhema o 1918, ēngari, taro ake kua hoki mai anō ki a ia te kaha o te toa tope rākau o mua rā. I whakanuia a Pahikore e rātou o Māwhera (Greymouth) i te rarunga o ngā toa tope rākau o Ahitereiria i a ia. Ko Walter Bone te tuatahi i te tau 1922, ā, ko Bill Peck tērā o te tau 1927.

E ngaro ana ngā mokamoka kōrero mō te mārena tuatahi o Pahikore. Nō te wā o te tekau tau atu i 1950, ka moea e ia a Mary Ivy Te Raki (he Montague i mua). Ko te 13 o Maehe 1964 te rā i hinga ai a Pahikore ki Hokitika, ā, kei te urupā o reira e tāpuke ana. Ko ngā mōrehu o tōna whānau ko tētahi tamāhine āna me tana wahine tuarua. E whakamīharotia tonutia ana ngā kōrero o ngā mahi pūkenga i tutuki i a ia nā runga i tōna tinana kaha.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Trish McCormack. 'Te Koeti Tūranga, Pahikore', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1996. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/3t15/te-koeti-turanga-pahikore (accessed 21 April 2024)