Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Te Mahuki

Whārangi 1: Haurongo

Te Mahuki

?–1899

Nō Ngāti Maniapoto, nō Ngāti Kinohaku; he poropiti

I tuhia tēnei haurongo e Chris Koroheke, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1993. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

I whānau a Te Mahuki ki Te Kumi, i te taha marangai o Te Kūiti, i te takiwā ki te tekau tau atu i te 1840. Ko ngētehi o ōna īngoa ko Te Manukura. Ko Ngāti Kinohaku tōna iwi, he toronga nō Ngāti Maniapoto. Kāre kau he kōrero mō ōna mātua me te wā e tamariki tonu ana ia; ēngari, i puta ōna rongo i te tekau tau atu i 1880, i a ia e whai ana i ngā tikanga a Tohu rāua ko Te Whiti, ngā poropiti o Parihaka. Nō ngā tau tōmuri o te tekau tau atu i 1870, ka noho a Te Mahuki me ētehi atu o Ngāti Kinohaku ki Parihaka. Ko rātou ētehi o ngā hunga hanga taiepa, parau whenua, i mau hereheretia i te wā i tautohetia te rūritanga o te mānia i Waimate; nā tana urunga ki taua raruraru ka mauria a Te Mahuki ki te whare herehere i Ōtepoti (Dunedin).

Nō tana tukunga i reira, ka hoki mai anō ia ki a Ngāti Kinohaku, i whakahautia rā kia hoki ki Te Kumi. Whakaorangia tonutia e rātou ngā āhuatanga o te oranga me te whakapono o Parihaka. Whakaritea rawatia ō rātou whare nui me ō rātoukāinga noho ki reira; kātahi ka tuhia e te māngai o te kāwanatanga, e Wirikihana (G. T. Wilkinson), 'e hanga rite ana ki te wā i a rātou i Parihaka ā rātou tikanga noho, ā rātou kauwhau, ā rātou waiata, ā rātou karakia me ā rātou pānui haere i te Kawenata Tawhito.'

Ko te whakapae kē, nā te īngoa o te kaupapa a Te Mahuki, arā, nā te Tekau‑mā‑rua, i hua ai te whakaaro o Te Mahuki he apataki ia nā Te Whiti. Pēnei ana nā ō rāua whakaaro, anō te Māori he Iharaira e hoki ana ki te whenua i kī taurangitia. Ngana noa a Te Mahuki rātou ko āna apataki ki te hoki ki Parihaka hei tohu whakapono. Ehara, tae kau atu ki Pukearuhe, kua ākina mai e ngā pirihimana.

Ēngari, kāore i ōrite ngā tirohanga a ngā poropiti e rua nei. Ki a Te Mahuki, he poropiti ārahi ia nō te Kawenata Tawhito. Koirā ka huaina tōna īngoa ko Te Manukura. Nā tōna whakapono ko rātou ko āna apataki ngā kaiwhakaū i te kupu a te Atua, ka io ake te āhua o te Tekau-mā-rua i tēnā i te kaupapa a Te Whiti e tautohe rā i runga i te rangimārie.

I āta whawhai rawa te Tekau‑mā‑rua kia kaua te rerewē me ngā tohu katoa o te ao Pākehā e tae atu ki te Rohe Pōtae. Kua ū kē te whakaaro, tērā e tae mai ai ngā rori me ngā rerewē, ko te noho mana kore rātou e makere atu i ngā whenua; ko te mutunga iho, ka ngaro te iwi Māori. Nō te 20 o Maehe i te tau 1883, ka mau hereheretia e Te Mahuki rātou ko āna apataki te kairūri a Charles Wilson Hursthouse me te hoa, me William Newsham i Te Uira; ka puritia mō ngā hāora 41. I tūkinotia te tokorua nei, ēngari nā runga pea tēnei i te tū a Hursthouse hei kaikōrero mā te ture i ngā whakawākanga o Te Whiti rāua ko Tohu i mua atu. Kāore i warewaretia, ā, hou tonu te whakamau. Nā te rangatira o Ngāti Maniapoto, nā Wahanui Huatare, a Hursthouse rāua ko Newsham i whakaora.

E hia nei ngā rangi i muri mai, ka whakaekea a Pirongia e Te Mahuki rātou ko āna apataki e 26 te tokomaha. Kāore ā rātou pū; te āhua nei ko te take o tā rātou haere he ātete i te whakaaetanga a ngā rangatira o Ngāti Maniapoto kia rūritia te Rohe Pōtae, he whakaara rānei i tētehi kaupapa e papahoro ai te maungārongo ki te kāwanatanga. I mau hereheretia rātou, kātahi ka haria ki ngā whare herehere i Ākarana (Auckland), i Whakatū (Nelson) me Pōneke (Wellington).

Nō te hokinga mai o Te Mahuki i Parihaka i Oketopa o te tau 1890, ka whakaaria e ia te taenga tuaruatanga mai o Te Karaiti i te 2 o Noema o taua tau. I roto i te wā e tatari ana, ka taumanutia noatia e āna apataki ngā toa i Te Kūiti. Nā runga i tēnei mahi, me ētehi atu mahi pūkeke, ka mau hereheretia anō a Te Mahuki, ka haria ki te whare herehere i Ākarana mō te 12 marama. Nā tana tahunga i ngētehi toa i Te Kūiti ki te ahi i Oketopa i te tau 1897, ka mau hereheretia anō mō ngā tau e whitu, ā, āpiti atu, ko te whiu ko te whakarīrā kia werawera te rae. Nō taua wā nei, kua tirotiro a Wilkinson rāua ko Wahanui Huatare ki tōna āhua, mehemea kua pōrangitia ia. I tōna karotanga i a ia, e rua ngā take i pātaia ki te tangata nōna te toa, i kitea ai te ū o ōna whakaaro: 'Tēnā, nā wai koe i whakanoho ki Te Kūiti? Nō te Pākehā koia te whenua?'

Nō te 19 o Ākuhata 1899, ka mate a Te Mahuki; i pāngia e te mate i a ia e mau hereheretia ana i te Whare Pōrangi i Ākarana. I moe ia i a Te Kaama Totorewa i mate rā i te tau 1936; kāore e mōhiotia, arā rānei he tamariki ā rāua, pēhea rānei.

I takatū ai te Tekau‑mā‑rua i roto i ngā whakamātautau, pērā i ngā kaupapa poropiti a te Māori i te wā tōmuri o te rau tau 1800‑-1899, he ārai atu i te whakanoho a te iwi Pākehā. Kore rawa i taea e rātou, heoi anō te mea i rite, ko te whakatū i ngētehi āhuatanga hei whakamaurutanga atu i roto i te wā hurihuri o te ao Māori.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Chris Koroheke. 'Te Mahuki', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2t22/te-mahuki (accessed 20 April 2024)