Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Ngākaho, Tāmati

by Steven Oliver

Biography

Nō Te Whānau-a-Rāhui, hapū o Ngāti Porou a Tāmati Ngākaho. Arā nō Rākaihoea kāinga i Kākāriki, e tū tata mai rā ki Waiomatatini i Te Tai Rāwhiti. Ko Hāmure rāua ko Huirōhutu (Huirotu rānei) ōna mātua. He kōtahitahi nei ngā kōrero o tōna koioratanga i mau, i tuhituhia hoki. Heoti he pū nōna ki te whao i te momo whakairo nā Iwirākau o te takiwā ki Waiapu–Te Araroa i pou i te rau tau tīmata atu i 1500, i hua ake ai tōna rongonui. Nā te mea he mahi nā te rangatira te whakairo, kāre e kore he tangata mana tiketike a Ngākaho.

I te tau 1874 i mahi tahi a Tāmati Ngākaho rāua ko Hōne Tāhu (Taahu rānei) i te hanganga i te whare Māori o te whare taonga i Ōtautahi. Nō Ngāti Porou anō te tohunga whao nei a Tāhu. I tapaina e Tāhu ko te whare nāna nei i hoahoa i te tekau tau atu i 1860, ko Hau-te-ana-nui-o-Tangaroa. Ko te tikanga o tōna whare he kāinga noho mō Hēnare Pōtae o Tokomaru, ēngari nā te pakanga kāore i oti. Ko ngā papa i ora nā Te Raka (Samuel Locke) i hoko mai mō te whare taonga mō te £290. Ko te mea a Tāhu rāua ko Ngākaho he hanga i te katoa o te whare anō ki ngā ritenga o mua, heoti, nā te nui rawa o te utu ka whakarērea tēnei whakaaro. Ko ngā whakairo i oti i whakamaua ki te anga whare Pākehā he raima te tumu. He tōtara ngā whakairo, ā, i panipania ki te kōkōwai. Ko te tauira kōwhaiwhai i peitangia ki ngā heke ko tērā e kīia nei ko te mangōpare. He mā, he pango, he whero, he kākāriki me te kahurangi ngā tae o ngā peita i pania ki ngā kōwhaiwhai. He mea me taka aua peita ki ngā tikanga tuku iho o neherā. Ngātahi nā rāua, nā ngā kaiwhakairo rā i hoatu ngā kōrero o tā rāua mahinga toi whakairo ki a Julius Haast, ki te kaiwhakahaere o te whare taonga.

Ko te mahi nui whakaharahara i maumaharatia ai a Tāmati Ngākaho ko Porourangi, te whare nui e tū mai rā i Waiomatatini. Ko ngā rākau o Porourangi i tuaina i 1865 mō tētahi whare kē. Heoti, nā te pakanga anō ki roto o Waiapu kāre i hangaia. Nā Tāmati Ngākaho rāua ko Kihirini Te Aotapunui i whakairo a Porourangi. Nō Rākaihoea tahi ngā kaimau whao nei, ā, ko te whakaaro he whanaunga tata. E mōhiotia ana i te kura whakairo i Tūranga a Kihirini rāua ko Raharuhi Rukupō. E toru ngā tūāporo o te tāhū, ā, nō mua atu i te pakanga i whakairongia ai e Kihirini, kātahi ka whakaterea mai mā te awa o Manga-o-poro ki te awa o Waiapu, tau rawa atu ki Rangitukia. Ko tōna tikanga e tukua ana mā runga kaipuke ki Te Matau-a-Māui (Hawke's Bay) mā Te Hāpuku, ēngari, nā te nekehanga atu o Rāpata Wahawaha i Waipiro ki Waiomatatini i te tau 1875, 1876 rānei, ka tangohia e ia aua papa hai whakatū whare mō Ngāti Porou. Nā Tāmati Ngākaho i tārai ngā poupou mō Porourangi. Ka tāraia, ka waihangahangatia kia puta rawa te auaha kātahi ka toroa kia pai ai te āta whakarākai, te whakapaipai. Nō muri i mahia ai e Ngākaho ngā whakairo whakatarapī. Ko te nuinga o ngā whakairo o roto nāna, hāunga ngā poupou e rua me te tāhū o te mahau, nā Kihirini kē ērā i whakairo. E ai ki ngā kōrero i mate a Kihirini i mua i te otinga o te whare. Ko te kī a tētahi i kite i a Ngākaho e mahi ana, ko tana whao whakairo he naihi tēpu noa iho nei, he mea oro te mata kia akitū. Nā Ngākaho anō i whakahaere te hanganga o te whare. Nō te 1888 ka tāia te kawa.

Ko te āhua nei kua pakeke kē a Ngākaho i te wā i hau ai tōna rongo hai tino tohunga whakairo. Ko te whakaaro i mate ia i te tau 1904. Kāre i te mōhiotia mehemea he taina, he tuakana rānei a Te Karaka nōna, ēngari he tangata mau whao anō tērā. He pānga poraka whenua ō Tāmati Ngākaho. Ko wētahi o aua poraka ko Kōrakonui, ko Wharau Nama 2, me Whakarei Nama 1. I moea e ia a Arapera Tamatama, ka puta ā rāua tamariki tokotoru.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Mead, S. M. Te toi whakairo. Auckland, 1986

    'A new direction for Ngati Porou'. Gisborne Herald. 4 Feb. 1989

    Stack, J. W. 'An account of the Maori house, attached to the Christchurch museum'. Transactions and Proceedings of the New Zealand Institute 8 (1875): 172--176


Me pēnei te tohu i te whārangi:

Steven Oliver. 'Ngākaho, Tāmati', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2n11/ngakaho-tamati (accessed 2 May 2024)