Skip to main content
Logo: Te Ara - The Online Encyclopedia of New Zealand. Print all pages now.

Kahutia, Riperata

by R. De Z. Hall, Steven Oliver

Biography

I whānau a Riperata (Riparata) Kahutia i te tau 1838, 1839 rānei ki Makauri; ki te kore i reira, ki Taruheru i Tūranganui-a-Kiwa (Poverty Bay). Nō Te Whānau-a-Iwi ia, he karangatanga hapū nō Te Aitanga-a-Māhaki. Ko tōna whaea ko Ūaia (Ūwaia rānei) nō Te Aitanga-a-Hauiti. Ko tōna pāpā ko Kahutia; ko te tino rangatira tēnei o te rohe ki Tūranga (Gisborne). He tama ia nā Ruku, tētahi o ngā rangatira i puta ai ōna mana ki tāwāhi o te awa o Tūranganui tae noa atu ki te wāhi e mōhiotia nei ko Kaitī; i moe iho i te wahine o Ngāi Tāwhiri, he hapū nō Rongowhakaata. He tuakana anō tō Riperata ko Kateraina (ēngari he pāpā kē, he whaea kē rānei); ko te whakaaro, he mea iriiri ki te īngoa o Hārata.

Ka moe a Riperata i a Mīkaere, he tama nā Paratene Tūrangi, te tino rangatira o Rongowhakaata. E toru ā rāua tamariki; ko Rangi tētahi, i toromi i te tau 1869; ko Hēni Materoa tētahi, i moe i a Timi Kara (James Carroll) i muri nei; ko Mīkaera Pare Keiha te whakapākanga. Nō te tīmatanga o te tekau tau atu i 1850, he nui ngā whenua i tukua noatia, i hokona rānei e Kahutia ki ngā tāngata whai me te kāwanatanga. Atu i 1858, i noho ko ia tonu tētahi o ngā kaihautū o te kaupapa mō te whakahoki mai i ngā whenua, ā, ki te whakakore tonu i ngā hoko. Nō tōna matenga i te takiwā ki te 1860, ka taka iho ki a Riperata ōna mana e pā ana ki Te Aitanga-a-Māhaki.

Ka tae ki te takurua o 1865, ka tū te kaiākiri i waenga i Te Aitanga-a-Māhaki i te kaha kaikā o te nuinga o rātau ki te whakapono o te Pai Mārire (arā, te hāhi Hauhau). I te noho kē a Riperata i te pā o Ōtuki-aotea i Makauri, e tata ana ki Waerenga-a-Hika; ēngari, kua wehe mai ia i reira i mua o te pakanga o te Pai Mārire me ngā kūpapa a te kāwanatanga i reira i Noema 1865. Kua noho kē mai ki Waikanae, kāre i tawhiti atu i te pūaha o te awa o Tūranganui, ā, i tēnei wā mārehe e tare mai ana te haki o Peretānia i runga i tōna pā.

I tau iho ki a ia ngā mahi a tana pāpā, ka puta ngā rongo mōna i roto o Tūranganui-a-Kiwa mō tōna kaha ki te āki i āna kokoraho ki ētahi whenua rahi tonu o roto i ngā poraka maha tonu, mō te taha ki a ia ake, ki tōna whānau, ki tōna hapū me tōna iwi. Ko te mea e kipakipa ana i āna mahi ko tana hiahia ki te tiaki i ngā painga o tōna iwi, ki te pupuri anō hoki i ōna mana rangatira. I te hokonga o te poraka whenua o Tūranganui Nama 2 ki te kāwanatanga i te tau 1869, kia whiwhi whenua ai mō te tāone o Tūranga, ko Riperata tētahi o ngā tino ariki o aua whenua. I waihangatia e ia te rohe ki te taha tonga o te wāhi i hokona kia mutu i tua mai o te awa o Waikanae, kia noho wātea tonu ai ki te iwi te huarahi ki ngā kai. Nō te 1869, ka hui te kōti kāpeneheihana o te Kōmihana o Tūranganui-a-Kiwa ki te uiui ko wai ngā hunga nō rātau ngā whenua Māori i taua rohe. Ko ngā iwi i pakanga ki te Karauna kāre i whakaaengia kia whiwhi whenua. Kātahi ka hangaia e te kōmihana he rārangi īngoa o ngā hunga i whai pānga ki tēnā poraka, ki tēnā poraka. Ka mau ngā īngoa o Riperata rāua ko tōna tuakana i runga i te rārangi īngoa o ētahi poraka 12. Ko ētahi he mana tupuna nō roto mai i a Rongowhakaata nā reira i whiwhi ai, ko ētahi nō Te Aitanga-a-Māhaki.

Nō te huinga anō o te Kōmihana o Tūranganui-a-Kiwa i te tau 1873, i whakatakotoria e Riperata tana tono mō te whenua e karangatia ana ko Awapuni, i waenganui i te pito ki te hau puāwanga o Tūranga me te taimoana. He poto noa iho te rārangi īngoa i whakaatuhia e ia; heoi, i roto i ngā uiui taikaha, i mahue ki waho ngā takiaho e rua o te taha ki a Ngāi Tāwhiri, te hapū o tōna whaea. Nā te huhua o ngā kokoraho tautohetohe me ngā tāngata o te rohe o Tūranganui i uru mai ki roto koirā i kī ai te kaiwhakawā, anō nei e hōrapa katoa ana te take nei ki runga i ngā iwi katoa o Tūranganui-a-Kiwa. Ka hikitia te take nei, kāre i āta whakatauria; poto noa iho te wā i muri mai, ka whakakorehia te kōmihana. I muri iho i tērā take, ka tū a Riperata i te Kōti Whenua Māori ki te kokoraho i āna take ki te poraka o Kaitī. Ko tētahi o ngā tino kokoraho nui nā Hirini Te Kani, te kaihautū o Te Aitanga-a-Hauiti; ko tōna kaikōrero ko Rūtene Te Eke (he taina, he tuakana rānei nōna). I runga i te whanaungatanga o tana koroua o Ruku ki tētahi o ngā rangatira o mua, i riro mai i a Riperata he wāhanga hautoru o te whenua e takoto moana tonu ana, ā, kāre rā he kaikino o te tangata ahakoa pea he pai kē atu te take a Hirini.

Nō te tau 1875, i whakaorangia e Riperata tana kokoraho ki Awapuni; i whakaurungia atu e ia he kokoraho ki te whenua i waenganui i te awa o Waikanae me te pūaha o te awa o Tūranganui. Ahakoa pūtutu te whenua, e ora ana te awa i te kanae. I tutū anō te puehu i te taha rāwhiti, i Wai‑o-hīhārore, i waenganui i a Riperata rāua ko Rūtene Te Eke, nā runga i te whakaoranga a Rūtene i tētahi kokoraho o mua kia noho ai te mana o te pūaha o te awa ki a ia. Tohe atu ana a Riperata kua noho kē ko Te Whānau-a-Iwi te kaitiaki o ngā painga mō Te Aitanga-a-Māhaki katoa. E ai ki te kōrero, ko tana kauwhau ki te kōti, he mārama mārika, he hāngai tonu. Nuku atu i te kotahi hāora ia e tohe atu ana, mārō tonu tana whai i te take, tau ana te whakarārangi i āna kōrero, me te aha, i aro katoa ngā iwi ki te whakarongo atu ki a ia, tae atu ki ōna hoa tautohetohe. I whakataungia e te kōti, he kaiwhiwhi a ia me te tokomaha noa atu o ngā kaikokoraho ki te whenua. I hangaia he rāhui i Wai‑o-hīhārore. Tērā atu anō ngā take whenua i waimarie tana whakauru atu i ngā īngoa o tōna iwi o Rongowhakaata ki te taha o te tokomaha o Ngāti Maru.

He mahi tonu ā Riperata i te taha o Kāpene W. H. Tucker, te kaiāwhina i a ia ki te whakahaere i ōna whenua. Nō te wāwāhitanga o te poraka o Waikanae e tata ana ki Tūranga hei whenua here kore, ka riro i a Riperata he koata o taua whenua, arā, 55 eka. Ko tā Tucker he whakahaere i te wāwāhitanga o te whenua, me te hokonga o ngā tēkihana ki ngā tāngata whai. Heoi, i te wā e ora ana a Riperata, takitahi noa iho ngā poraka, he Māori ngā kaiwhiwhi tukutahi o roto, i oti pai te wāwāhi me te whakawhiwhi ki ngā taitara motuhake. Kua noho kē te tikanga, mā te rīhi rawa, e riro mai ai he hua i te whenua e takoto moana ana. He nui ngā whenua i rīhingia e Riperata: he mea rīhi tētahi whenua i Mātokitoki ki a Tucker rāua ko Timi Kara hei whāngai hipi; i rīhingia anō e ia he whenua i Makauri me ērā atu wāhi ki ngā tāngata whai. I riro mai anō he hua i te hokonga o te mana tua i ngā rākau i ngā whenua e takoto moana ana.

Nō te memehatanga o tana rapu whenua haere, ka nui atu te piri a Riperata ki ōna whanaunga o Rongowhakaata. Nō te hanganga o te wharenui o Te Mana‑o-Tūranga i Manutūkē, i tīmataria rā e Ngāti Maru i te tau 1880, i kitea ai te tohu o te oranga ake o te noho ā-iwi. Taka rawa ki te takiwā ki 1881, ka whakapiri atu a Riperata ki ōna whanaunga ki a Noa Whakaatere rāua ko Hape Kiniha ki te whakatū marae ki te pito hauāuru o ōna whenua i Awapuni. Ka hangaia te wharenui, Te Poho-o-Materoa, hei whakamaharatanga ki te tupuna wahine o te huhua noa atu o ngā whānau o Rongowhakaata. Nā Horonuku Te Heuheu o Ngāti Tūwharetoa te tāuhu; nā ngā tohunga o Ngāti Porou, ngā hunga whakairo i āwhina. Ko te tekoteko i runga i ngā maihi ko Kurīwahanui, he tupuna nō Te Whānau-a-Iwi; he uri whakaheke mai i a ia, i whai mana ai a Riperata ki te kokoraho i ngā whenua i Awapuni. Nō te tau 1884 i whakatuwheratia te wharenui. He whare karakia, he whare Pākehā āhua rahi tonu nei, ētahi o ngā whare o te marae.

He pāpāngia nōna e te matekohi, i tere mate ai ia i muri tonu iho i te whakatuwheratanga o te wharenui. E ai ki te kōrero, nō te 1886 ka mate tōna hoa rangatira a Mīkaera. Nō muri mai, nō te 10 Hune 1887, ka mate hoki a Riperata i te kāinga o tana tamāhine i Whataūpoko. Ko tōna kōrero, i eke ōna tau ki te 48. Te āhua nei, e noho ana ia i runga i ōna whenua anō i te taha rāwhiti o te awa o Taruheru. He mea tāpuke ia i te rāwhiti o taua whenua, kātahi ka hangaia he whare kōhatu ki runga i tana urupā. Nō te tau 1906, i hurahia ai he tohu whakamaharatanga mōna ki te urupā o Te Kurī-a-Tuatai i Waikanae, he koha nā tana tamāhine. Ēngari, ko te tohu whakamaharatanga nui atu mōna, ko te wawe ōna ki te tiaki me te whakakotahi i ngā whenua o tōna iwi; āpiti atu ko tōna kaha me tōna māia ki a ia anō.


He whakaaturanga anō

Rārangi pukapuka

    Mackay, J. A. Historic Poverty Bay and the East Coast. Gisborne, 1949

    N.Z. Maori Affairs Department. Poverty Bay Commission. Archives. MA62. NA

    N.Z. Native Land Court. Minute books: Gisborne, 1868–1901. Micro MS Coll. 6. WTU

    Obit. Poverty Bay Herald. 10 June 1887

    Ruru, Rina Matewhi. Papers. MS. Gisborne Museum


Me pēnei te tohu i te whārangi:

R. De Z. Hall and Steven Oliver. 'Kahutia, Riperata', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1993. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/2k2/kahutia-riperata (accessed 7 May 2024)