Whārangi 1: Haurongo
Te Tuhi, Wiremu Pātara
?–1910
Nō Waikato, nō Ngāti Mahuta; he kaihautū, kaiētita nūpepa, he toa, he hēkeretari mō te Kīngi Māori
I tuhia tēnei haurongo e Steven Oliver, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.
I whānau mai a Te Tuhi i roto i a Waikato. He uri a ia nō Ngāti Mahuta. Ko tana pāpā ko Paratene Te Maioha, he taina i roto i ngā karanga whānau, nō Pōtatau Te Wherowhero, te tuatahi o ngā Kīngi Māori. He whanaunga tata, hei taina hoki a Te Tuhi nō Tāwhiao. Ko Tāwhiao i whai i muri i a Te Wherowhero hei Kīngi Māori tuarua. Na, ka whakaritea ko Te Tuhi ka tū hei kaiētita, hei toa, hei hēkeretari, hei kaiwhakamāherehere hoki mō Tāwhiao.
I te wā e taitama ana a Te Tuhi, ka haere a ia ki ngā kura mihinare, ā, ka noho a ia mō tētahi wā poto ki Kāwhia. Te āhua nei i huri Karaitiana a Te Tuhi, ā, ka mau i te īngoa Wiremu Pātara (William Butler), hei īngoa iriiri mōna. I te tau 1856 nā Iwikau Te Heuheu Tūkino III i whakahaere tētahi hui i Pūkawa, ā, i taua hui tonu ka whakaritea me hoatu te tūnga Kīngi Māori ki a Te Wherowhero. Ko Te Tuhi i haere hei māngai mō Te Wherowhero ki taua hui, ēngari ko te īngoa e mōhiotia ana a ia i taua wā ko Taieti.
I te tau 1859, e rua ngā Māori o Waikato i haere ki Ateria mā runga i te manuao rā i a te Novara, ā, ko ō rāua īngoa ko Wiremu Toetoe me Hēmara Te Rerehau. Ko te take i haere ai rāua, kia akona ki ngā mahi whakahaere perehi pepa. Hei takoha poroporoaki ki a rāua i tō rāua hokinga mai i reira i Mei o 1860, nā te Ātitiuka nā Maximilian i hoatu he perehi mā rāua. He mea kawe te mīhini nei mā runga kaipuke ki Ngāruawāhia. I te tōnga o te rā ki runga i te tau 1861, he mea whakamahi taua mīhini ki te tā nūpepa hei pānui i ngā whakatau a Tāwhiao, nāna nei i whai i muri i tana pāpā, hei Kīngi Māori, ā, hei pānui hoki i ngā rongo o te Kīngitanga ki ana kaitautoko.
Ko Pātara Te Tuhi i whakatūria hei kaiētita mō te nūpepa, ā, ko ia tonu hoki te tino kaituhi mō taua nūpepa. Ko te īngoa o te nūpepa he īngoa manu. E ai ki ngā kōrero pūrākau, he manu ko tāna nei mahi he rere ki te pānui i te rongo ki te ao. Ko tōna īngoa ko Te Hokioi e Rere Atu Nā. I roto i tēnei nūpepa ka whai huarahi a Tāwhiao ki te tautohe me āta whakamāori te Tiriti o Waitangi kia kore ai e riro te tino rangatiratanga o te iwi Māori i te kāwanatanga a te Pākehā. Ko tētahi tautohe āna, e whakahē ana mō te tima a te kāwanatanga e tere ana i runga i te awa o Waikato. I pēnei ai ia, nā te mea hoki kāore te kāwanatanga i tono ki ngā Māori nō rātou ake te awa, mehemea ka whakaae rātou. Ki tāna, he takatakahi i te Tiriti, tēnei mahi a te kāwanatanga.
I te tīmatanga o te tau 1863, nā te kīngitanga i whakatūpato a Te Wheoro he kaitautoko hoki a ia nō te kāwanatanga. Ko te whakatūpato, kia kaua a ia e whakatū i tētahi pā hei teihana mō ngā pirihimana, ki Te Kohekohe. I te parenga hauāuru o te awa o Waikato, arā, ki te tonga o Meremere, tēnei wāhi. Kore rawa atu a Te Wheoro i whakarongo. Nāna i whakahau kia kania ngā papa, ā, kia haere mai ngā kāmura i Ākarana (Auckland), ki te hanga i taua teihana. Kātahi ka haere mai ngā kaitautoko o te Kīngi, ko Wī Kumete Te Whitiora tō rātou kaihautū. Nā rātou i panga ngā rākau ki roto ki te awa, ka tūrere ngā kāmura i te kaha o tō rātou mataku. Ko aua rākau he mea kawe i runga mōkihi ki te wāhi whakararo o te awa o Waikato, arā ki Te Ia (Havelock i kō tata mai i Mercer), te pā a te kāwanatanga. I te pūautanga ki te awa o Mangatāwhiri tēnei wāhi. Nō muri mai ka puta te kōrero a Pātara Te Tuhi nāna ake te whakaaro tuatahi ki te whakahoki i ngā rākau rā ki Te Ia, ēngari kore rawa atu a ia i mōhio ka tino tutū te puehu i muri mai.
Kātahi te kāwanatanga, i te marama o Pēpuere 1863, ka anga ki te whakatū i tētahi nūpepa i Te Awamutu hei tāwhai i Te Hokioi e Rere Atu Nā. Ko te kaiētita o te nūpepa a te kāwanatanga ko John Gorst. Ko te īngoa o taua nūpepa, ko Te Pīhoihoi Mokemoke i Runga i te Tuanui, arā, he mea tango mai tēnei īngoa i roto i te Paipera Tapu mai i te Waiata 102:7 ('Mataara tonu ahau; tōku rite kei te pīhoihoi mokemoke i runga i te tuanui'). Nā tēnei nūpepa a te kāwanatanga i whakatakoto te totohe a Kāwana Hōri Kerei (George Grey), arā, e kore e taea mā te kāwanatanga tokorua e whakahaere te whenua kotahi. Nā te tino pukuriri o te iwi o Ngāti Mahuta ki ngā whakahē a te nūpepa ki te Kīngi Māori, huri tonu atu rātou ko ō rātou hoa ka whakaekea te tāone o Te Awamutu i te 24 o Maehe 1863. Nā Rewi Maniapoto rāua ko Āporo Taratutu i arataki tētahi ope taua, e mau pū ana rātou, ā, tae atu ana ki te 80 tō rātou kaha. Kātahi ka haere a Āporo me taua ope ki te āpiha o te nūpepa a te kāwanatanga, ka mauria e rātou te perehi, ngā pepa katoa, me ngā kape katoa o te tuarima o taua nūpepa (koia nei tonu te mutunga o taua nūpepa) arā, Te Pīhoihoi. He mea pana a Gorst i Te Awamutu, ā, nā Pātara Te Tuhi i whakaae kia noho a ia i roto i te whare tā i Ngāruawāhia i a ia e hoki ana ki Ākarana.
He tino wero tonu tēnei ki te mana o Kerei. Na, i runga tonu i te tohutohu a Pātara ki a ia, ka huri a Tāwhiao ki te tino whakahē i te mahi a Rewi; me tana whakahau anō kia whakahokia e Rewi te mīhini tā, ā, me tana kī atu anō mā te Kīngi e āta titiro te āhua o te noho o te āpiha a te kāwana ki roto o Waikato. Kātahi ka tupu ake i roto i tēnei iwi, e rua ngā kaupeka. Arā, ko Ngāti Maniapoto me ētahi o ngā rangatira o Waikato e pīrangi ana ki te whawhai i te kāwanatanga a te Pākehā; ko Ngāti Hauā me Waikato e hiahia ana ki te whakaratarata atu ki te kāwanatanga. Nā Pātara Te Tuhi me ētahi atu i āta aukati ngā whakatakoto tikanga a Rewi ki te whakatere i ō rātou waka mā te awa o Waikato, ki te whakaeke i a Te Ia.
Otirā, i te 12 o Hūrae 1863, i te whakawhititanga o Rūtene Tianara Duncan Cameron me ngā hōia o Ingarangi i te awa o Mangatāwhiri, ka pakaru te pakanga ki waenganui i a rātou. Ka mutu te nūpepa rā, a Te Hokioi, ā, ka mahue te perehi (i tēnei wā kei te whare pupuri taonga o Te Awamutu e takoto ana). I whawhai a Pātara Te Tuhi ki ngā hōia o Ingarangi i te katoa o ngā pakanga i roto o Waikato. I te tau 1864, ka oma rāua ko Tāwhiao ki waho o Waikato. Tata tonu ka tae ki te rua tekau tau te Kīngi Māori me ana kaitautoko e noho ana i roto i te Rohe Pōtae. Na, i te marama o Mei 1878, i kōrero a Pātara Te Tuhi ki tētahi hui i Hikurangi, i kō tata mai i Kāwhia. I reira a Kerei. Nā Pātara i kī atu ki a Kerei kia oti rā anō ngā whakatau mō ngā whenua raupatu o Waikato, kātahi anō te Kīngitanga ka hiahia ki te whiriwhiri huarahi hei whakaratarata i a rātou. Nā te mea kāore te kāwana i whakaae, i noho tārewa tēnei take mō ētahi tau. I te tau 1881, i āta tuku atu a Tāwhiao i a ia ki te kāwanatanga i Pirongia. I te marama o Hānuere 1882, i haere a Pātara Te Tuhi i te taha o te Kīngi huri mātakitaki ai i Te Ika-a-Māui. I tō rāua taenga atu ki Ākarana, nā Pātara i pānui te tino whaikōrero a te Kīngi, ki te whakaminenga i puta ake mō te hui pōwhiri a te tāone o Ākarana.
Kāti, i te tau 1884 ka haere a Pātara ki Ingarangi i te taha o Tāwhiao hei kaiāwhina, hei hēkeretari hoki māna. I tana hokinga mai ki Niu Tīreni ka noho a ia ki Māngere i kō tata mai i tana whanaunga i a Hōnana Te Maioha. Nā C. F. Goldie i peita tana whakaahua, ā, he maha tonu ngā whakaahua ōna he mea tango mā te mīhini. Ki ngā whakaahua nei he tangata pakari, he whai mana nei tōna āhua. He moko katoa tana kanohi. Na, i te tau 1889 ko ia tonu te māngai mō Tāwhiao i tētahi hui ā-iwi i whakatūria ki Ōrākei, ā, nāna anō hoki i pānui ngā whakahau a Mahuta, i te whaitanga ake o tērā i muri i a Tāwhiao, hei Kīngi Māori i te tau 1894.
He nui tonu ngā whakamihi a te Pākehā me te Māori mō te mātauranga me te ngākau mārie o Pātara Te Tuhi. I tino whakamihi anō tana kaiētita tāwhai, a John Gorst, mō te koi o tana hinengaro me tana mātauranga hoki, ā, i tino rekareka a ia i ana tūtakitanga ki a Pātara i tana hokinga mai ki Niu Tīreni i te tau 1906. I mate a Pātara Te Tuhi ki Māngere i te 2 o Hūrae 1910, ā, ki tā te kōrero tērā i eke ōna tau ki te 85, 86 rānei. He mea tāpuke a ia ki Taupiri, arā, he wāhi pātata tonu atu ki te awa o Waikato.