Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Te Heuheu Tūkino II, Mananui

Whārangi 1: Haurongo

Ngā whakaahua me ngā rauemi katoa o tēnei kōrero

Te Heuheu Tūkino II, Mananui

?–1846

Nō Ngāti Tūwharetoa; he ariki, he tohunga, he toa

I tuhia tēnei haurongo e Elizabeth Hura, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Ko Mananui te mātāmua a Herea Te Heuheu Tūkino I o Te Arawa waka, rāua ko Rangiaho o Ngāti Maniapoto. Ko ia te tuarua o te tātai Te Heuheu i tū hei kaihautū mō Ngāti Tūwharetoa. I heke iho a Mananui i a Tamatekapua i a Ngātoroirangi, ngā rangatira o Te Arawa waka. He whanaunga anō ia nō Pōtatau Te Wherowhero o Waikato me Te Rauparaha o Ngāti Toa. E whai ake nei ōna torotoronga: ko Ngāti Pēhi e kīia nei ko Ngāti Tūrumakina; ko Ngāti Hūkere, ko Ngāti Hinewai, ko Ngāti Maniapoto. E whakamutumutu ana te rau tau 1700–1799, ka whānau a Te Heuheu, ā, i pakeke ki Pāmotumotu e tū tata ana ki te awa o Mangatutu. I taua wā e pakanga ana a Ngāti Tūwharetoa ki a Ngāti Maru, ki a Ngāti Hauā, ki a Ngāti Raukawa, ki a Ngāti Whakatere. Ko te wahine tuatahi a Te Heuheu ko Titi, nō Ngāti Whakatere. Nā te korenga i puta he uri tāne, ka whakahokia ki tōna iwi.

I te matenga o Herea, i ngā tau tōmua o 1820, ka noho pani te iwi. Mā wai rā rātau e ārahi? Ka whiriwhiria, ka kōrerohia te toa, te manawanui o Te Heuheu; ōna hono tātai ki a Ngāti Maniapoto, ki a Waikato, ki ngā hapū hoki ki te uru, ki te raki o te moana o Taupōnui-a-Tia. Whāia ka punarua ki ngā mokopuna a Te Rangituamātotoru, te ariki i mua tata atu i a Herea, ki a Nohopapa rāua ko Te Mare, hono katoa mai ngā hapū o Tūwharetoa ki te uru, Tūwharetoa ki te rāwhiti.

Koia nei ngā wā o ngā taua a ngā iwi o te raki me ā rātau pū, i takahi ai i te nuku o te whenua. I te kitenga o Te Heuheu i ēnei rākau whawhai, ka mahi ia kia whiwhi hoki ia. Ka whakamahia tana iwi ki te tapahi harakeke hei hoko ki a Te Tāpihana (Phillip Tapsell) i Maketū, kia riro mai ai he pū, he matā.

Ka whakaheke te tohunga, a Taipāhau, ka tukuna e ia ōna mana katoa ki a Te Heuheu i runga i te kawa o te 'ngau taringa.' Koia tēnei; ko tā te taitama ko ia te whākapi he komikomi i te taringa o te kaumātua. Ka tau iho te wairua o Taipāhau hei kaitiaki mō Te Heuheu, kua tapaina nei ki te īngoa hou, ki a Mananui – mō ngā mana kua whakaekea ki a ia.

Hau ana ngā rongo o te toa o Mananui, i ngā pakanga i tūria ki a Ngāti Kahungunu, ki ngā whenua hoki ki Te Moana-a-Raukawa i te tekau tau mai i 1820. I te tau 1825, i tae rawa tana taua ki Kapiti, ēngari kāore i tū i te taha o Te Rauparaha. Heoi, ka tae ki te ngahuru o ngā tau, ka pā te karanga a Te Rauparaha, ka hiki te taua a Mananui ki te tautoko – e 800 te kaha. Ka pakanga ki a Te Āti Awa, ko tana taina tonu, ko Pāpaka, te ika tapu. I te matenga o Te Āti Awa ki Pākutu, ka rohea te whenua mai i te awa o Kukutauaki i te takiwā ki Waikanae. Ko Te Āti Awa ki te tonga o te awa, ko Ngāti Toa ki te raki.

Ahakoa he hanga noa iho ōna whakaaro mō ngā mihinare, i te taenga atu o Pīhopa Herewini (G. A. Selwyn) ki roto i a Ngāti Tūwharetoa i te tau 1843, i tono rawa ia kia tukuna mai tētahi ki a ia. Ā, he hanga noa iho anō ōna whakaaro mō te Karauna o Ingarangi; pērā anō mō te Tiriti o Waitangi. Nō te tononga kia huri ia ki ngā whakahaere Karaitiana, kātahi ka tino whakaparahako ki ngā mahi a ngā mihinare. Na, nō te hainatanga a tana taina, a Iwikau, i te Tiriti, ka whakakāhoretia e ia. Ka kī ia: 'Hau wahine, e hoki i te hau o Tāwhaki. E kore rawa taku kōhamo e riro i raro i ngā kūwhā o te wahine!' I tōna kaha, i tōna toa, whai tonu ia i te painga mō tōna iwi e noho mai rā i te tuawhenua. Ahakoa ngā ope taua i whakaarahia e ia ki Te Tai Hauāuru i ngā tau 1841 me 1844, i te taenga atu ka kōrerorero ngā iwi, ka whakatauria kia herea te riri.

Whakaae tonu ia ki te topetopenga a Hōne Heke i ngā pou haki; ā, tino kore hoki ia i whakaae kia riro te mana Māori i te Karauna o Ingarangi. Nō te tau 1845 tana kupu atu ki a Te Mākarini (Donald McLean), te Kaitiaki Tuarua mō ngā Māori i Taranaki, he tika tonu tā Hōne Heke; e pupuri ana hoki ia i tōna mana, i te mana o te iwi, i te mana o te motu. Kei te mārama te kitea atu o te hao a te Pākehā i ngā whenua o ngā Māori. He iwi apo te Pākehā, e whai ana ki te takahi i ngā iwi katoa o te ao; kia noho ngā iwi hei pononga mā rātau; kia riro te mana o ngā rangatira i a rātau. Mehemea kāore ā rātau mahi nanakia, tērā rātau e raru i a Napoleon Bonaparte. I taua tau anō, ka kī atu ia ki te mihinare, ki a Parāone (A. N. Brown): 'E kore e riro i tō Kuini tēnei motu; pērā i a Poihākena (Sydney), me ērā atu takiwā.' He aukati nā ngā iwi ki te raki i a ia kāore i taea e ia te āwhina atu i a Hōne Heke. Heoi, kore rawa ia i whakaae kia noho mai ētahi Pākehā kē atu ki waenga i ōna iwi, ko te hunga hokohoko taputapu anake, ēngari kaua e riro he whenua i a rātau.

I te wā i a Herea, ko Waitahanui te nohoanga o Ngāti Tūwharetoa. Ka tū ko Mananui hei ariki, ka nuku rātau ki Te Rapa, ki te tonga mā uru o te moana o Taupō; ki te whare maihi i te pā tūwatawata – te tohu o te rangatira. Tokowaru ana wāhine, ko Nohopapa te wahine i ngākaunuitia. Tokowhā ā rāua tama, kotahi te tamāhine.

I te atatū tonu o te 7 o Mei 1846, ka pā te tūpuhi, ka tanuku a Maunga Kākaramea, ka taupokina te pā i Te Rapa, te iwi – katoa – ki te mate. A Mananui, ana wāhine, a Te Waaka, me ētahi atu o te whānau – e 54 nuku atu rātau. Ko Tōkena Te Kerēhi anake i ora. Nō te waiata tangi a Iwikau mō Mananui ngā whiti nei:

E tama nā Rangi! Kāti rā te moe, ē!
Maranga mai ki runga, e mau ki tō patu.
Kōrero i ō tohu, te kura takai puni,
Te toka tū moana, i te tukutahi whakarere;
Waiho i Tai-whakaea, i te Hawaiki-pepeke, ē!

I waimarie a Iwikau, i Waihī kē ia e noho ana. Ko Pātatai (ā Te Mare tēnei), i tapaina ki a Horonuku mō te aituā nei, i te ngaro kē atu i Waikato. I te kiteatanga o te tinana o Nohopapa, e mau ana te mere a Mananui, a Pahikaure, i roto i ōna ringa.

I whakatakotoria tahitia a Mananui rāua ko Nohopapa ki te toma i Pūkawa. Nō muri mai, ka mauria a Mananui ki te toma i runga o Tongariro. Nō te tau 1910, ka hahua mai e tana mokopuna, e Wī Tamaiwhana, ka whakahokia mai kia takoto ki te whare tūpāpaku i hangaia e ngā uri ki te urupā i Waihī. E kīia ana i takahia e Wī Tamaiwhana te tapu. Kāore i whakawātea i ana whāwhātanga i tana tupuna, ka haere i runga i ngā mahinga hāngi i keria ki te horonga tuatahi, ā, e parapara tonutia ana e te kai. Kore i roa i muri mai, ka riro ko tōna kotahi i te horonga anō o te tahataha i Te Rapa – i te wāhi tonu i riro rā a Mananui mā.

I rongo katoa te motu i ngā kōrero mō Mananui – i tōna toa, i tōna whakahirahira, i ōna whakaaro rangatira. Nāna i whakamutu te kaitangata a tōna iwi; ā, whakamihi ana, whakanui ana ōna hoariri ki a ia. Ko Mananui te tangata mana nui te tū, mana nui te āhua. Ko tā te tohunga waihanga whakaahua, tā George French Angas, i ngā tau tōmua o te tekau tau mai i 1840, he tangata kaitā, he taniwha. Tata ki te whitu putu te tāroaroa! Ka kaumātuatia, ka tirohia atu – ē, ko tōna rite ko te maunga hauhunga, ko Tongariro.

Kei te whakahuahuatia a Mananui i roto i ngā waiata, i ngā pepeha a te iwi. Ko tana whakautu ki te pātai mō tōna toa, e pēnei ana: 'Ki te tikina i te take o te rākau, e kore e ngarue; ka tikina i te karamata, ngarue rawa ki te take.' Ko te waiata tangi nāna i tito mō tōna matua, mō Herea, e noho tapu ana mō ōna uri anake.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Elizabeth Hura. 'Te Heuheu Tūkino II, Mananui', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t31/te-heuheu-tukino-ii-mananui (accessed 29 March 2024)