Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Taukē, Te Hāpimana

Whārangi 1: Haurongo

Taukē, Te Hāpimana

1810/1811?–1915

Nō Ngāti Ruanui, nō Ngā Ruahine; he rangatira, he pūkōrero, he mihinare

I tuhia tēnei haurongo e Ian Church, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Ko Taukē, nō te hapū o Te Inu-ā-wai o Ngā Ruahine, he wāhanga nō Ngāti Ruanui. E mau herehere ana tōna whaea i Waikato i te wā i whānau ai ia. Nō te tau 1810, 1811 rānei. I te whānautanga ka whakaaro te whaea me patu tana tamaiti kia kore ai e pāraua ka noho hei pononga. Ēngari nā tētahi rangatira o Waikato i whakarauora. I tōna iriiritanga, ka tapaina a Taukē ki a Te Hāpimana. Ko tērā īngoa nō te mihinare o te Rōpū Hāhi Mihinare (Church Missionary Society) o Rotorua, nō Te Hāpimana (Thomas Chapman). E tamariki tonu ana a Taukē ka tukuna kia hoki ki tōna whenua tupu i Taranaki ki te tonga. Nō te marama o Ākuhata 1840, ka kite ia i ngā mahi a te mihinare, a Wiremu Nēra Ngātai i te pakanga i te pā o Pātoka ki Waitōtara. Kāore i roa ka mātau ia ki ngā kōrero o te Paipera, ka noho hei kaikauwhau.

I te wā o te tekau tau atu i 1850 ko Taukē tētahi o ngā kaitautoko i te kaupapa whakatū Kīngi. I tae rawa ia ki Pūkawa i Taupō moana i te whakataunga ko Pōtatau Te Wherowhero hei Kīngi i te whakamutunga o te tau 1856. I te whakawahinga o te Kīngi i Ngāruawāhia i te 2 o Mei 1859, he maha rātou i ngōki atu i waenganui i ngā kūwhā o Te Wherowhero. Ko tērā tikanga he whakahoro hauhauaitū e whānau hou ai te tangata. Kua tū hoki he Kīngi hei ora mō te iwi.

Nō taua tau anō ka pānuitia ko ia te kaiako a te Hāhi Mihinare i Weriweri i Taranaki ki te tonga. Na, ko te kaiako i a ia ki ngā kōrero o tua whakarere ko tana whanaunga tata ko Rāwiri Waimako. Ka tae ki tōna wā, ka noho ko Taukē te pakeke, te pūkenga kōrero mō tōna iwi. Heoi, i noho pūmau tonu ia ki te Hāhi Mihinare. I te takahitanga mai a Pīhopa Herewini (G. A. Selwyn) i te rohe o Taranaki ki te tonga i Noema o 1861, ka puritia mārire e ētahi o ngā iwi. Ko te riringa o Taukē ki tana iwi. Ka riro nāna i manaaki te pīhopa i Māwhitiwhiti. Nāna i whakarite ngā karakia, me te iriiringa o te tini o te tamariki. I te hokinga o Te Herewini ki tōna kāinga, ka tukuna te mōkihi pukapuka rahi tonu nei ki a Taukē.

Ko te āhua nei, kore i roa i muri mai ka huri a Taukē ki te Pai Mārire. I te pakanga i Te Mōrere (Sentry Hill) i te marama o Āperira 1864, ka tū tōna ringa. Ēngari ahakoa ia i te pā o Tītokowaru i Te Ngutu-o-te-manu i te tau 1868, kāore kē ia i whakauru atu ki tērā pakanga.

I te mutunga o ngā pakanga ka noho a Taukē ki Weriweri, hei kaiwhakaāio whenua, hei kaikauwhau, hei ako hoki i ngā taonga tuku iho. Ko te mahi a tōna iwi he whakatipu i te otaota, cocksfoot, kia pua hei rui. He wāhanga o ngā pua i hokona ki a William Williams, he kaihokohoko nō Te Hāwera. I tētahi wā he nui rawa nō te moni i utua mai e Williams ka whakahokia atu e Taukē te wāhanga i hipa.

I ngā tau mai i 1870, ka whai a Taukē i ngā mahi a te poropiti a Te Whiti-o-Rongomai. Ā, he tino hoahoa hoki rāua ko Tohu Kākahi. I Parihaka i te tau 1881, ka kite a Taukē i ngā hōia e rapu pū ana me te wāwāhi hoki i ngā taputapu o ngā kāinga o ngā Māori. Nā ērā mahi ka ngākaurua a Taukē ki te Whakapono. Heoi nā tō rāua hoahoa ko te minita, ko T. G. Hammond i pūmau tonu ai ia ki te Whakapono. I te tuhinga a Hammond i tana pukapuka The story of Aotea (1924) nā Taukē i whāngai ki ngā kōrero. Ko ia tētahi o ngā kaitiaki tokowhā i whakaritea i te tau 1883 hei tiaki i te pukapuka whakaū i te mana whenua mō te 20 eka i tukuna ki tōna hapū. Ēngari nō te taenga ki ngā moni mō ngā whenua rāhui e rīhi ana ki te kaitiaki o te motu, kore rawa ia i nanao atu. Ki tōna whakaaro ko te kaupapa rīhi whenua he takahi i te mana Māori.

I te tau 1911 i a Taukē e noho ana i Ketemarae i waho atu o Te Hāwera, ka whakaaengia e Waikato mā Taranaki e tohu te tangata mō te rohe pōti o Te Tai Hauāuru. Na, ko Taukē hoki te kanohi o te Kīngitanga i taua wā. Ka riro nāna i kōkiri te take i tautapatia ai a Māui Pōmare ki taua tūranga.

Nō te 2 o Hune 1915 ka mate a Te Hāpimana Taukē. I tanumia ki Weriweri. Kei tōna kōhatu te kōrero 104 ōna tau.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Ian Church. 'Taukē, Te Hāpimana', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1t18/tauke-te-hapimana (accessed 30 March 2024)