Dictionary of New Zealand Bography logo

Kōrero: Poutama, Te Mānihera

Whārangi 1: Haurongo

Poutama, Te Mānihera

?–1847

Nō Ngāti Ruanui; he mihinare, he kaiako

I tuhia tēnei haurongo e Ian Church, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.

Nō te tīmatanga o te rau tau 1800–1899 pea i whānau ai a Poutama ki Taranaki ki te tonga. Ko Tangāhoe tōna hapū, ko Ngāti Ruanui tōna iwi. I mau herehere a Poutama i tētahi marau ake a Waikato, ā, haria atu ana ki Mauinaina, he pā tata atu ki te wahapū o Tāmaki. I konei ka mau herehere anō ia i a Ngāpuhi. E hoki atu ana rātou ki te raki, ka utaina atu a Poutama i Rākaumangamanga (Cape Brett) ki runga i te kaipuke mīhana i haere ake i Kororāreka (Russell), e hari ana i a Reverend Walter Lawry ki Tonga. Nā te takoha pihikete ruarua nei ka tukuna a Poutama. I a rātou e rere ana ki Tonga ka rauorahia ake e Poutama te tama a Lawry, a Henry, nā te ngaru i iki ki te moana. Tekau mā waru ngā marama e kuraina ana a Poutama e te whānau a Lawry i Tonga. I te hokinga o te whānau ki Ingarangi, ka whakawhiti a Poutama ki te whare mīhana i Norfolk Island. Nō muri ake ia i hoki mai ai ki Waokena, e tata ana ki Te Hāwera. I reira ka moe i a Hārata.

He wā anō tōna i iriiria ai a Poutama ka tapaina ko Te Mānihera, ki te īngoa o te mihinare o Robert Maunsell o te Rōpū Hāhi Mihinare (Church Missionary Society). Ēngari ki a Te Wunu (William Woon), nā ngā mahi kē a te kaiwhakaako Wēteriana, a William Hough o Pātea, i whakaae ai a Te Mānihera ki te iriiri. He kaiako a Te Mānihera mō te Hāhi Mihinare, ā, māhaki kē atu ia i ngā tāngata o tōna pāriha. Kīhai i taea e ia te whakamutu i ngā whakatete a ōna ake ki ērā atu kua huri ki te Hāhi Wēteriana. Ko te haerenga atu tēnā o ngā Wēteriana ka whakatūngia he kāinga ake mō rātou, ko Tauranga te īngoa. Mai i Pātea ki Mangaehu, i te taha rāwhiti o Stratford, i haere ai a Te Mānihera ki te kauhau i waenganui i a Ngāti Maru o te taha whakarunga o te rohe o Waitara.

Nō te 24 o Tīhema 1846, 2,000 nei ngā tāngata i hui ki te whakanui i te Kirihimete, i Pūtiki-wharanui i Whanganui. I whakahaerengia anō e Te Teira (Richard Taylor) he hui karakia mā ana kaiako. I reira anō hoki a Te Mānihera rāua ko Kereopa o Waokena. E kīia ana nā Te Mānihera ngā kōrero mō te āhua o te taenga mai o te karaipiture i ngā mihinare o Ingarangi. I te mea i taea e ngā mihinare ō rātou kāinga te whakarere, ka huri haere i te taiao ki te kawe mai i te Rongopai, e tika ana me pērā anō ngā mihinare Māori i waenganui i ō rātou iwi. Ko te tūaotanga ake tēnā o Te Mānihera me Kereopa ka haere ki Taupō i waenga i ngā hoariri o tō rāua iwi, i a Ngāti Tūwharetoa. E hia nei hoki ngā whakaekenga i a Ngāti Ruanui i Waitōtara i roto i te rima tau ka pahemo. Nō te tau 1840, ka patua a Tauteka me Te Whakarau o Ngāti Tūwharetoa, ā, kīhai noa kia ea ērā mate. Nā tēnei i whakatūpatotia anō a Te Mānihera rāua ko Kereopa mō te āhua o te haere ki Taupō.

Ka kuhuna he koti, he tarau pango, ka wehe atu rāua i te 6 o Pēpuere 1847, ki te toro i a Te Rangihaeata o Ngāti Toa i Poroutāwhao, tata ki te tahatai ki te tonga o te awa o Manawatū. Atu i reira ka haere ki Rotorua, ā, nā Te Mānihera te kauhau i roto i tētahi whare karakia e pātata ana ki te roto o Tarawera, ā, mīharo ana te whakaminenga i ana kōrero Karaitiana. Ēngari, ko te ia o ana kōrero ko tā te tangata kua rongo he mate kei te haere. Ka hipa ngā rā maha e noho ana i te taha o te mihinare, o Te Hāpimana (Thomas Chapman), ka haere atu rāua ki Taupō. I reira, ka peka atu ki te kite i a Iwikau Te Heuheu Tūkino III. E ahu pērā ana rāua ki Tongariro me tētahi tira Karaitiana Māori, ka whakamokea rātou i te 12 o Maehe 1847, i waenganui i Waiariki me Tokaanu. He mea tono e te pouaru a Tauteka, kia whakaeangia te mate o tōna hoa, ā, nā te rangatira taipakeke tonu nei, nā Te Huiatahi, te kauaeroa i whakatakoto. He mea pupuhi te māhunga ki te kariri, mate tonu atu a Kereopa. Ko Te Mānihera, i patōhia te ūpoko ki te pātītī, kāore i roa ka hemo.

Me i ngā tau tata o mua atu kua tūtū kē a Ngāti Ruanui ki te ranaki i te mate, ēngari, i tukuna mā Te Teira te take nei e whakarite. Nō te marama o Āperira 1847, a Te Teira i puta ake ai ki Tokaanu, ā, ko te ūpoko ariki, ko Te Herekiekie, i te haere kē i te wā o te kauaeroatanga. Ēngari, i kōrero ake ia, ko ngā tikanga ake ēnei a te Māori. Kua ea te mate kua wātea i nāianei a Ngāti Ruanui ki te haere mai ki tōna pā. Heoi anō, nō te marama o Maehe 1849 rā anō, i tae ake ai te tama a Te Rei Hanataua, a Piripi Wiremu Hanataua, te kaiwhakakī i te tūranga kaiwhakaako o Te Mānihera, ā, i toro ai ia i te rua kōiwi o Te Mānihera rāua ko Kereopa.

He pai anō i puta i te matenga o Te Mānihera rāua ko Kereopa. Nā Te Huiatahi te tono māna he whare karakia e hanga i Rotoaira, ā, pōwhiritia ana he mihinare kia haere ki reira. I whakatūngia ki Poutū, ā, ko Piripi Hanataua i noho i reira. Nō muri mai i whakatuwheratia ai e Te Teira te whare karakia, i meatia ko tētahi tonu o ngā whanaunga o Te Herekiekie hei kaiako. Kei te Whare Karakia Mihinare o Paora i Tokaanu te whakamaharatanga ki a Te Mānihera rāua ko Kereopa.

Me pēnei te tohu i te whārangi:

Ian Church. 'Poutama, Te Mānihera', Dictionary of New Zealand Biography, first published in 1990. Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand, https://teara.govt.nz/mi/biographies/1p27/poutama-te-manihera (accessed 29 March 2024)