Whārangi 1: Haurongo
Ngātai, Wiremu Nēra
fl. 1837–1860
Nō Ngāti Ruanui pea; he mihinare, he kaiwawao
I tuhia tēnei haurongo e Ian Church, ā, i tāngia tuatahitia ki Ngā Tāngata Taumata Rau i te 1990. He mea whakamāori nā Ngā Tangata Taumata Rau.
Nā Wiremu Nēra (William Naylor) Ngātai i kawe te Rongopai ki te tonga o Taranaki i te wāhanga whakamutunga o te tekau tau mai i 1830. I whānau tonu pea a ia ki Taranaki ēngari kāore i te mōhiotia ko wai ōna mātua. Nō te tekau tau mai i 1820, ka haria a ia e tētahi marau nō Ngāpuhi ki Te Hokianga. I reira ka taka a ia ki raro i te awe o Nathaniel Turner, he mihinare nō te Rōpū Hāhi Wēteriana (Wesleyan Missionary Society). Nō te whakapaunga o te tau 1837, ka tukuna a ia kia haere. Ko tōna hokinga mai tērā ki Waipapa, he wāhi e pātata ana ki Ōhangai i te awa o Tangāhoe. E ai ki a Reverend John Skevington, nā ngā tohutohu me ngā kauhau a Nēra, i awhi ai te nuinga o te taitonga o Taranaki, i ngā momo whanonga a te Karaitiana. Nō mua noa atu i te taenga atu o ngā mihinare Pākehā, tēnei tū āhua. He kaha te ātete ki te Rongopai i te tīmatanga, ēngari, taro rawa ake, ka hangā e Nēra te whare karakia, a Mangungu, ki Maraeroa.
E ai ki a Te Karu Whā (Henry Williams), o te Rōpū Hāhi Mihinare (Church Missionary Society) kīhai a Nēra i mōhio ki te pānui pukapuka. Ā, pērā i te nuinga o ngā kaiwhakaako mīhana o mua, he iti noa iho te mōhio ki te kaupapa o te Rongopai. Ko rātou i tahuri ki te whakapono, i iriirihia e ia ki te wai mahana mai i tētahi kōhua haena. Ka īngoatia ko te Kokiro tēnei momo iriiri, arā, he kōnanunanutanga nō ngā tikanga Karaitiana me ngā tikanga Māori. Nā rātou i iriirihia, i kawe te Kupu ki a Ngā Rauru i Waitōtara, ki a Te Āti Haunui-a-Pāpārangi i Wanganui, ā, ki a Ngāti Tūwharetoa i Taupō. Tokowhā o aua karere i kōhurutia. Tērā atu pea ētahi. Heoti, nā te rite tonu o te torotoro a Nēra ki Te Ahituatini, he kāinga i rāwāhi atu o Pūtiki, i tahuri mai ai te rangatira nei, a Mare, ki te Whakapono. Nā, ka hangā e Nēra he whare karakia ki reira. Ko te patunga o ngā karere Karaitiana tokowhā o Ngāti Ruanui tētahi o ngā take i tū ai he riri ki Te Kūititanga pā i Waikanae, i te Oketopa o 1839. He pū me ngā pukapuka o te Kawenata Hou ngā mauranga a te taua i ārahina e Nēra ki te āwhina i a Ngāti Ruanui i Waikanae. Rokohanga atu e rātou a Te Karu Whā i Rangitīkei. Ka whakahē a ia ki tā rātou kaupapa, ā, ka whakamātau ki te aukati i tā rātou haere. Ko tā Nēra ki a Te Karu Whā, he rite tēnei haerenga ki te haere mau pū a Tāmati Wāka Nene me tōna iwi ki Pēwhairangi (Bay of Islands); ahakoa rā, ka whakaae a ia ki te hoki ki te kāinga.
I ngā mihinare nei i a Te Haena (Samuel Ironside), i a George Buttle, me John Aldred, e torotoro mai ana i te Hune o 1840, ka aratakina atu rātou e Nēra ki Tangāhoe. Nā rātou i iriiri ngā tāngata e 42 i tahuri mai ki te Whakapono. E rua tau te hunga nei e kuraina ana kia mātau ai rātou. I torotoro anō hoki ngā mihinare nei i te whare karakia a Nēra i Pātea. Nō Ākuhata o 1840, ka piki tahi te mana o Nēra me te kaupapa o te Rongopai. Nā ngā whawhai ā-iwi i pēnei ai. Na, ka pāhorotia e Ngāti Pēhi o Tūwharetoa a Pātoka pā i Waitōtara, ā, ka nohoia iho e rātou. He tini ngā herehere i mau i tā rātou urutomotanga mai mā te awa o Waitōtara. I mua i te tukinga o Pātoka e Ngāti Ruanui rāua ko Ngā Rauru, ka whakahaeretia e Nēra he karakia . Nō te hinganga o te pā, kīhai tētahi o āna tangata i whara. E ai ki te mihinare nei ki a Te Waitere (John Whiteley), nā te mea he mea whakamīharo tēnei ki te hinengaro Māori, i aro mai ai rātou ki te Atua o te Rongopai me tāna pukapuka.
Kātahi ka kaha haere kē atu ngā mahi a Nēra. Nō te Pēpuere o 1841, ka ārahina atu e ia te minita rā, ko Karira (Charles Creed), ki te tonga o Taranaki. Ka tae ki tōna pā i Tangāhoe, ka kauwhau a Karira. He hokowhitu tāngata i āta whakarongo ki a ia, ā, nāna i mārena e 42 ngā tōpū. Ahakoa i whakamanawatia a Karira e ngā mahi a ngā tauira, ko tāna e noho kūware tonu ana rātou. Ahakoa ia rā, nā ēnei takatūranga a Nēra i whakatuwhera te huarahi ki ngā mihinare Pākehā. Nō Āperira o 1842, ka tae mai tō rātou mihinare tuatahi, a Skevington ki a Ngāti Ruanui noho ai. Nā Nēra a ia i harihari haere i tōna takiwā. I Hūrae o 1842, arā a Nēra i te pūruatanga o ngā awa o Manawapou me Ingahape e noho ana. Nō te tau 1846, ka pānuitia ko ia te kaiako Wēteriana mō reira.
I te tōmuatanga o te tau 1843, ka urupou te rongo o Nēra. He moenga nāna i a Rora Tūrori, te tuahine o Te Herekiekie o Tokaanu. I mauhereheretia tēnei wahine i Waitōtara. Ko Wiremu anō te īngoa o te tangata nāna ake te wahine nei. Heoti, kua tukuna kētia e te wahine nei tōna ate ki a Nēra. E kīia ana, he tangata purotu, ā, he tangata pai a Nēra. Ē ai ki a Edward Jerningham Wakefield, kāore i roa, ko Rora kē i te whakahaere i a Nēra. Wawana ana te kōwhetewhete i waenga i ngā whanaunga o ngā tāne a Rora! E kī ana te pūrongo a Skevington, nā te raruraru nei i whakapōhauhau, i whakangaro ai hoki ētahi o ngā rōpū Wēteriana.
I te tekau tau o muri mai, ko Nēra tētahi o ngā rangatira i whakamātau ki te whakakotahi i a Ngāti Ruanui, i a Ngā Rauru me Taranaki, kia taea ai e tō rātou kotahi te pupuri ō rātou whenua. Nō muri mai i te hui nui ā-iwi i Manawapou i Mei o 1854, ka hainatia e Nēra te pānui e waitohu ana i ō rātou rohenga whenua. E toru tau i muri mai, ko ia tētahi i whakahē kei hokona te poraka o Whakangerengere. I te whawhaitanga o Taranaki i Waireka, kāore a ia i tae wawe atu ki te auporo. I whakahētia e ia tā rātou mahi, ā, nō te hokinga o tōna tira ki te kāinga, ka murua haeretia e rātou ngā kāinga o te iwi o Taranaki.
Nā te kore kōrero ka taea te whakatūturu, i kore ai e mōhiotia ngā mahi a Nēra mai i 1860. Waihoki, ko tētahi rongo kōrero e kī ana, nō muri mai a ia ka mōhiotia ko Wī Parirau. Tērā pea i roto a ia i ngā mahi a Te Ua Haumēne, nō te mea hoki ko tēnei te īngoa o tētahi o ngā apataki a Te Ua Haumēne. E tinga anō, i te taha a ia o Tītokowaru i te whakatauitanga o tērā ki uta o Waitōtara. E kīia ana, i ōna tau whakamutunga, ka whakaheaheatia a ia e tētahi momo mate pōrangi, e pā ana ki ētahi e kaha rawa ana te whai i te Whakapono. Ko te kōrero, i mate atu a ia ki te whare pōrangi o Pari-ā-rua (Porirua) i te whakapaunga o te rau tau 1800–1899.