He korero whakarapopoto
Te rohe whenua
Kei ngā tahatika o Te Moana-a-Toitehuatahi te rohe whenua o Ngāti Awa. Ko te rohe o Mataatua mai Ngā Kurī-a-Whārei i te uru ki Tihirau i te rāwhiti. Ko Muriwai te tuahine a Toroa. I te toremitanga o āna tamariki ka rāhuitia e ia te takutai. Ko Ngāti Awa te iwi, ko Pūtauaki te maunga.
Ngā takenga
E ai ki ngā kōrero tuku iho a Ngāti Awa i tae ō rātou tīpuna ki Aotearoa mā runga te waka a Mataatua. He uri whakaheke a Ngāti Awa nō ēnei tāngata me ngā iwi tuatahi ki te motu nei.
Whakapapa ai a Ngāti Awa ki te tipua a Māui-tikitiki-a-Taranga rāua ko Tīwakawaka, te tangata tuatahi kia noho ki te takiwā o Whakatāne. He maha ngā whakapaparanga i muri mai, ka whānau a Awanuiarangi II. Koia te tipuna nui o Ngāti Awa.
Ngā hītori tōmua
I ahu mai te iwi i te tai tokerau, heoi i te takiwā o te tau 1600 ka heke rātou ki te tonga. Nā Tītahi tētahi wāhanga i ārahi mā te tai hauāuru ki Waitara i Taranaki; ko tētahi wāhanga i arahina e Kauri, i heke mā te tai rāwhiti kia tau ki Tauranga.
Te rau tau 1800 me te rau tau 1900
I te tuatahi i pai te noho a Ngāti Awa me te Pākehā. Nāwai ā, ka hīkaka ngā tāngata whai ki ngā whenua. Ka ngana te iwi ki te tiaki ō rātou whenua. Taro rawa ka whakapaetia a Ngāti Awa mō te whakakeke me te kōhuru i te kanohi o te kāwanatanga i a Hēmi Te Mautaranui (James Fulloon). I te mutunga ka raupatuhia ngā whenua o te iwi.
Ngāti Awa i ēnei rā
Kia tae ki ngā tau tōmuri o te rau tau 1900 kua whakatūria e Ngāti Awa he mana whakahaere, he whare wānanga me tētahi reo irirangi. Kei te whakatikatika a Ngāti Awa kia hoki mai tō rātou taonga whakahirahira, te wharenui a Mataatua. I te tau 2003 ka whakatauria ngā kerēme a Ngāti Awa mō ngā takahitanga a te Karauna i ngā rā ki mua.
Tatū ki te tau 2013, e 16,179 ngā uri o Ngāti Awa.