He korero whakarapopoto
Ngā māra onamata
Hei ngā rau tau whai muri i tō rātou taenga ki Aotearoa, ka tiria, ka ngakia, ka whakatakotoria ai e te Māori ōna māra kai. Ko ngā tipu i whakatōkia i ēnei māra i mauria i te heke i Te Moananui-a-Kiwa: te kūmara, te taro, te hue, te uwhi.
Ngā tipu me ngā kararehe a te Pākehā
Nā ngā kaihōpara Pākehā me ngā mihinare i mau he tipu, he kararehe ki Aotearoa, ā, i tae te parau tuatahi rawa i te tau 1820. Kāore i ārikarika te kuhu a te Māori ki ngā kaupapa ahuwhenua a te Pākehā, ā, taihoa, ka tīmata te hokohoko huawhenua ki ngā tāngata whai. Kīhai i roa, kua tae ngā huawhenua a te Māori pērā i te rīwai me te witi ki ngā mākete ki tāwāhi.
Mana whenua
I te ao Māori, kei te whānau, te hapū, te iwi te mana whenua, kaua i te tangata takitahi. Ko te ahi kā ka tohu ki te noho tūturu a tētahi tōpūtanga tāngata ki tētahi takiwā.
I te tau 1862, ka puta te ture a te kāwanatanga hei unu i te mana o te rōpū ki ngā whenua Māori, kia whiwhi pānga kē ko te tangata takitahi ki tēnā poraka whenua, ki tēnā poraka whenua. Waihoki, ka haere te wā, ka rahi atu te hunga ka whai taitara ki te whenua. Me te aha, ka noho marara ngā pānga o te tangata, me uaua ka tareka ōna whenua te ahu. Heoi, nā te pōuri me te taumaha o tēnei āhuatanga he nui te whenua i hokona.
Āpirana Ngata
He wāhi nui whakaharahara rawa atu tō Āpirana Ngata i te ahuwhenua Māori i te rau tau atu i 1900, tae rawa atu ki tōna ake iwi o Ngāti Porou. Nāna i whakatenatena te whakatūnga o ngā rōpū kaitiaki me ngā kaporeihana hei whakahaere i ngā pāmu. Ka āhei ēnei rōpū te tono pūtea āwhina hei whakatikatika i te whenua.
Ka mātotoru ngā pāmu hipi me ngā pāmu miraka kau ki Te Tai Rāwhiti – tatū ki te tau 1927, āwhiwhi 500,000 ngā hipi i te rohe.
Rōpū Kaitiaki Ahuwhenua
Kō atu i te e 5,000 ngā rōpū kaitiaki ahuwhenua. Ko te mea pai o ēnei, ka puritia te taitara o te whenua e te hunga whai pānga. He mea nui rawa atu ki te Māori ōna whenua papatipu; ko tōna tūrangawaewae. Hāunga te mea kei wāhi kē te tangata i ōna pānga whenua, ko te kōrero ia, ko te whenua ko au, ko au ko te whenua. Tata ki te haurua o ngā whenua Māori kei raro i ngā whakahaere o ēnei rōpū kaitiaki.
Ngā Kaporeihana
Ko te tikanga i ngā kaporeihana whakahaere whenua, ka noho te hunga whai pānga he kaipupuri hea, ka whakawhiwhia ki ngā pānga – e 13.7% o ngā whenua Māori kei raro i ngā whakahaere kaporeihana. He nui ētahi o ngā kaporeihana nei: tērā a Parininihi ki Waitōtara kei Taranaki, e $50 miriona te uara o ngā mahi miraka kau.
E 20% o ngā whenua Māori kāore i raro i ngā whakahaere rōpū kaitiaki, kaporeihana rānei; he mea rīhi atu ētahi o ēnei whenua.
Te whai wāhi ki te ao ōhanga
Hui katoa ngā whenua Māori kei te pāmutia, e 720,000 heketea. Neke atu i te e 15% o ngā hua i te ahuwhenua hipi me te ahuwhenua mīti kau ka hokona ki tāwāhi, ka ahu mai i ngā pāmu Māori.