He korero whakarapopoto
Te taenga mai o te kūmara
Nā ngā tīpuna o te iwi Māori te kūmara i kawe ki Aotearoa i te takiwā o te rau tau 1200.
Ko te whakapae, nā aua tīpuna anō te kūmara i tiki ake i te tonga o Amerika, kawe mai ai ki Te Moananui-a-Kiwa.
Te kūmara i Aotearoa
He makariri ake a Aotearoa i ērā o ngā moutere i Te Moananui-a-Kiwa. Kīhai te kūmara e tipu i te hōtoke – kia mahana haere ngā rā kātahi ka ono. He makariri rawa ētahi wāhi mō te kūmara.
Arā atu anō ngā momo tipu i mauria mai i Hawaiki; kīhai i tipu ki konei nā te mātao o te whenua. Koinā te take nui atu ai te wāhi ki te kūmara.
Nō te raki o Amerika kē ngā kūmara o nāianei e hokona ana i ngā toa, kāore i pērā i ngā kūmara a te Māori onamata.
Te whakatipu kūmara ki Aotearoa
He nui ngā māra a te Māori, ka takoto ki ngā wāhi aupaki ka whitingia e te rā. Ka whakatō te tipu kūmara ki te one ahuahu. Ka pokepokea te oneone ki te kirikiri kia pai ai te rere atu o te wai. Ka whakatūhia ngā taiapa hei whakaruru i te hau, hei kati atu hoki i ngā manu pērā i te pūkeko. He wā ka kainga ngā tipu e ngā anuhe. Koinei te take ka whakamōkai he karoro hei kai i ngā anuhe.
Nāwai, ka uaua haere te rapu whenua pai mō te whakatipu kūmara.
Te rokiroki kai
Ko Maehe te wā o te tau hauhake i te kūmara. Ka waiho ngā kūmara ki ngā rua puta noa i te hōtoke. Ko ngā kūmara kāore i kainga, ka whakatōhia ā te aroaromahana ka whai.
Te tunu i te kūmara
Ka tao te kūmara ki te hāngī, ka kōhuatia rānei, ka koromamaotia rānei. Ka whakamaroke ngā kōpura iti i te rā.
Te taha atua
Ko Rongomātāne te atua o te kūmara. I te wā o te whakatō ka takina ngā karakia. Hei ētahi wā ka patua he amonga - pērā i te manu. Kātahi ka whakatapua e te tohunga te māra, kia ora ai te tipu, tae rawa atu ki te wā o te hauhake.
Ka whakanōhia he mauri hei tiaki i te māra.